Algemeen

De balans met toelichting geeft informatie over de omvang en samenstelling van het vermogen (het verschil tussen de bezittingen en de schulden) van de Gemeente Den Haag aan het eind van een boekjaar en over de ontwikkelingen daarin gedurende het jaar. De activa op de balans geven de bezittingen en de vorderingen weer en bestaan uit de vaste en vlottende activa. Op de passivazijde van de balans staan de schulden en het eigen vermogen. Deze zijn uit te splitsen in vaste en vlottende schulden. Vaste activa en passiva hebben een looptijd van langer dan één jaar. Zowel de beginbalans als eindbalans worden gepresenteerd exclusief de bestemming van het rekeningresultaat om een juiste vergelijking van balansstanden mogelijk te maken. Binnen de gemeentebalans heeft eliminatie plaatsgevonden van de onderlinge vorderingen en schulden tussen diensten, de interne rekening-courantverhoudingen en de aan diensten verstrekte (omslagrente)leningen voor de financiering van vast activa. Alle bedragen in overzichten zijn in duizenden euro’s, tenzij anders aangegeven.

Vaste activa (€ 2.016 mln.)

Onder vaste activa wordt verstaan alle bezittingen waarvan het nut zich over meerdere jaren uitstrekt. Vaste activa bestaan uit:
• Immateriële vaste activa
• Materiele vaste activa
• Financiële vaste activa

Immateriële vaste activa (€ 0,4 mln.)

Kosten van onderzoek en ontwikkeling van anticiperende plannen kunnen worden geactiveerd, indien:

1. het voornemen bestaat het actief te gebruiken of te verkopen;
2. de technische uitvoerbaarheid om het actief te voltooien vaststaat
3. het actief in de toekomst economisch of maatschappelijk nu zal genereren en;
4. de uitgaven die aan het actief zijn toe te rekenen betrouwbaar kunnen worden vastgesteld

De volgende anticiperende plannen zijn opgenomen als immateriële vaste activa (€ 0,4 mln.):

• Wijhestraat 28      € 0,1 mln.
• Winkelcentrum Duinzigt   € 0,2 mln.
• Van der Goeslaan      € 0,1 mln.

De bruto investeringen in 2017 (€ 0,2 mln.) hebben betrekking op:

• Noordwal 117      € - 0,1 mln.
• Wijhestraat 28      €   0,1 mln.
• Winkelcentrum Duinzigt   €   0,2 mln.
• Goudsmidsgaarde 1      € - 0,1 mln.
• Van der Goeslaan      €   0,1 mln.

Materiële vaste activa (€ 1.575 mln.)

De materiële vaste activa nam in 2017 per saldo met € 95,2 mln. toe tot € 1.575 mln. Dit komt met name door de volgende ontwikkelingen:

Gereed gekomen investeringen ( € 133 mln.)
In 2017 is voor € 133 mln. aan aan lopende investeringsprojecten gereedgekomen. Deze investeringen zijn eerder geactiveerd als materiële vaste activa in uitvoering en zijn in 2017 gerubriceerd naar de van toepassing zijnde activasoort. Grote investeringen die hier onder vallen zijn (totaal voor een bedrag van € 114 mln.):
• Sportcampus Zuiderpark (€ 45,7 mln.)
• Aankoop Forumgebouw Stadhuis (€ 22,6 mln.)
• Onderwijshuisvesting (€ 11,2 mln.)
• De Witte Vogel/Pyramide (€ 11,2 mln.)
• Buurtvoorziening Morgenstond (€ 9,4 mln.)
• Statushouders Zieken en Zwaardvegersgaarde (€ 6,4 mln.)
• Deelplan 20 statushouders (€ 2,9 mln.)
• Theater aan het Spui (€ 2,1 mln.)
• Koninklijke Schouwburg (€ 2,1 mln.)

Gerealiseerde investeringen 2017 ( € 332 mln.)
Het totaal van de bruto investeringen bedraagt € 332 mln. Hier staat een investeringsbijdrage van derden tegenover van € 121 mln. waardoor de netto-investeringen € 211 mln. bedragen. De gemeente presenteert deze netto-investeringen op de balans.
De grootste gemeentelijke bruto-investeringen in 2017 waren (totaal voor € 254 mln.):

• Rotterdamse Baan (€ 83,3 mln. volledig bijdragen derden)
• Netwerk Randstadrail (€ 11,5 mln. : € 7,4 mln. bijdrage derden,  € 4,1 mln. gemeentelijk )
• OCC (€ 27,2, mln. volledig gemeentelijk)
• Aankoop Forumgebouw stadhuis (€ 22,6 mln. volledig gemeentelijk)
• Erfpacht (€ 30,2 mln. volledig gemeentelijk)
• Onderwijshuisvesting ( € 22,8 mln. volledig gemeentelijk)
• Fietsenkelder Den Haag Nieuw Centraal (€ 17,3 mln. volledig gemeentelijk)
• Vervangingsinvestering Riolering (€ 18,7 mln. volledig bijdragen derden)
• Populier Zonnepit (€ 6,5 mln. volledig gemeentelijk)
• Huisvesting statushouders ( € 4,5 mln. volledig gemeentelijk)
• Busplatform Den Haag Centraal ( € 4,9 mln. volledig gemeentelijk)

De investeringsbijdragen van derden van € 211 mln bestaan voornamelijk uit Rotterdamse Baan (€ 83,3 mln), Netwerk Randstadrail (€ 7,4 mln) en Vervangingsinvestering Riolering (€ 18,7 mln.).
De investeringen zijn inhoudelijk toegelicht bij de desbetreffende beleidsprogramma’s.

Gerealiseerde afboekingen en afwaarderingen (€ 47,5 mln.)

• In 2017 is er voor een bedrag van €18,4 mln. afgeboekt wegens verkoop van vastgoed; € 11,9 mln. door de CVDH en € 6,5 mln. van een grondperceel dat is aangekocht door de gemeente (project Populier Zonnepit) en direct via de notaris voor hetzelfde bedrag is doorverkocht en ingebracht bij de verbonden partijen OCWV. In 2017 hebben er in totaal 23 verkooptransacties plaatsgevonden binnen de programma's 5, 6, 8, 10, 14 en 15. Per saldo is sprake een boekwinst in 2017 van € 1,4 mln. netto. Ten opzichte van de begrote € 1,5mln. boekwinst betekent dit een klein nadelig resultaat van € 0,1 mln.
• De totale desinvestering in 2017 op gronden en terreinen in erfpacht bedraagt € 14,4 mln. waarvan een bedrag van € 11,3 mln. betrekking heeft op de eeuwigdurende  afkoop van canonverplichtingen.
• Er is een bedrag van €3,7 mln. in mindering gebracht op de boekwaarde wegens verkopen met betrekking tot de klusobjecten Junoblok, Noordpolderkade 171-173 en de Witte de Withstraat 119.  

Financiële vaste activa (€ 441 mln.)

Voor een inhoudelijke toelichting wordt verwezen naar de paragraaf Financiering. De renteopbrengsten zijn verantwoord in programma Financiën (€13,0 mln.) en in programma Werk, Inkomen en Armoedebeleid (€1,3 mln.).

Kapitaalverstrekkingen aan Deelnemingen (€94,6 mln.)

Op deze balanspost staan de kapitaalstortingen en/of liquidaties verantwoord in de deelnemingen van de gemeente. In 2017 heeft een kapitaalstorting van € 4 mln. plaatsgevonden aan de WOM Den Haag Zuidwest.

Conform het handhavingsbesluit van de ACM van eind 2015 is Eneco N.V. per 31 januari 2017 gesplitst in een netwerkbedrijf (Stedin) en een energiebedrijf (Eneco). De boekwaarde van de nieuwe deelneming in 2017 in het energiebedrijf (Eneco) is € 1.

De gemeente heeft een deelneming van € 42,091 mln. in HTM Beheer B.V. De opheffing van HTM Beheer heeft in 2017 nog niet plaatsgevonden. Het kost meer tijd om met name de fiscale consequenties goed in beeld brengen.

In 2017 is Winkelpanden B.V. geliquideerd en heeft de gemeente het prioriteitsaandeel aan ADO Den Haag teruggegeven en is hierdoor geen aandeelhouder meer.

Kapitaalverstrekkingen aan overige verbonden partijen (€2,5 mln.)

De gemeente participeert in een aantal overige verbonden partijen. Op deze balanspost staan de kapitaalstortingen verantwoord.

Leningen verstrekt aan overige verbonden partijen (€120,8 mln.)

De gemeente heeft een aantal langlopende leningen verstrekt aan verbonden partijen.

Overige langlopende leningen verstrekt aan derden (€87,7 mln.)

Op deze balanspost staan de overige langlopende leningen verantwoord aan derden. Dit betreft o.a. hypotheken en onderhoudskredieten, verstrekt aan cliënten voor wie de criteria van de Wet Fido gelden. Het totaal aan verstrekkingen in 2017 bedraagt € 5,372 mln. Het totaal aan aflossingen en afboekingen bedraagt € 6,851 mln.

Algemene voorziening voor oninbaarheid (€ -9,3mln.)

Deze voorziening is ingesteld voor het risico van oninbaarheid voor verstrekte leningen aan overige verbonden partijen en overige derden. De omvang van de algemene voorziening voor oninbaarheid bedroeg per 31 december 2016 € 8,9 mln. In 2017 is € 0,4 mln. aan de voorziening toegevoegd.

Overige uitzettingen met een looptijd langer dan 1 jaar (€ 144,6 mln.)

De belangrijkste posten zijn:

Belegging Fonds Uiver € 134,3 mln.:
De boekwaarde van Fonds Uiver van circa € 134 mln. plus de opgelopen rente eind december 2017 van circa € 84 mln. (balanspost 2.2.5) komt uit op circa € 218 mln., terwijl de marktwaarde eind december 2017 circa € 255 mln. bedraagt. Dit houdt in dat bij eventuele verkoop op dit moment € 37 mln. boekwinst zal worden behaald. Daar staat tegenover dat de gemeente de jaarlijkse renteopbrengts van 4,35% niet meer zal ontvangen gedurende de komende 13 jaar van totaal € 45 mln. In 2017 zijn geen obligaties vervallen.

Belegging Meewind € 9,7 mln.
Meewind is een groen beleggingsfonds van Seawind Capital Partners B.V. dat particulieren, overheden en bedrijven de kans biedt te participeren in een groot windmolenpark op de Nederlands/Belgische Noordzee. De gemeente Den Haag heeft vanaf 2009 een participatie in Meewind van € 9,7 mln. dat bestaat uit de Zeewind bestaande parken (80%) en Zeewind nieuwe parken (20%). De marktwaarde van Meewind bedroeg op 31 december 2017 € 14,7 mln.

Subsidie stichting DUWO € 1,3 mln.
De post betreft een vordering met een aflossingstermijn van 10 jaar op Stichting DUWO. Conform afspraak wordt daarbij een eerder verstrekte subsidie, t.b.v. campusstudio's aan de Stamkartstraat, teruggevorderd.

Vlottende activa € 648 mln.

Voorraden (€ 64,6 mln.)

2.1.2. Overige grond- en hulpstoffen (€0,2 mln.)
Deze post betreft voornamelijk materialen van de Haeghe Groep en IDC/serviceplein (waardepapieren en relatiegeschenken)

2.1.3 Onderhanden werk (€ 63,9 mln.)
Deze post val uiteen in de volgende onderdelen:

• Bouwgronden in exploitatie   € 61,4 mln.
• Opdrachten derden       € 2,5 mln.

Bouwgronden in exploitatie (€ 61,4 mln.)
Dit zijn grondexploitaties, waarbij de regie volledig in handen ligt bij de gemeente Den Haag en welke door het bestuur zijn vastgesteld. Voor de operationele grondexploitaties (plannen) moet een voorziening getroffen worden voor het geraamde onrendabele deel van de exploitatie (zie voorziening Negatieve lopende plannen MPG). Bij de realisatie van het project moet er op het actief een waardecorrectie worden opgenomen. De waardecorrectie is de realisatie minus de getroffen voorziening.

De mutaties op MPG-plannen zijn opgebouwd uit vermeerderingen (verwerving van gronden en bijkomende kosten) en verminderingen (o.a. de uitgifte van gronden). Het saldo hiervan over 2017 bedraagt € 9,5 mln. De voorziening negatieve plannen wordt volledig in mindering gebracht op het saldo van het onderhanden werk. Deze voorziening is in 2017 afgenomen met € 9,5mln als gevolg van, met name, afgesloten (negatieve) plannen waarbij de voorziening wordt aangesproken.

Voor wat betreft de grondexploitaties gelden de volgende kerngegevens:

Totale boekwaarde grondexploitaties:
Per 31-12-2016 181.939
Per 31-12-2017 172.390

Totale eindwaarde grondexploitaties (op netto contante waarde uitgedrukt):
Per 1-1-2017 -138.849
Stand 31-12-2017 (prijspeil 1-1-2018) -134.633

Verwachte kosten/opbrengsten:
Geraamde nog te maken kosten per 31-12-2017 292.477
Geraamde nog te realiseren opbrengsten per 31-12-2017 330.588

Verwacht eindresultaat:
Nominaal 134.279 negatief
Op basis van netto contante waarde 134.633 negatief

De gegevens zijn gebaseerd op een waardering per complex. Voor de berekening van het plansaldo op contante waarde is op jaarbasis uitgegaan van de volgende parameters:

• 1,3% rente
• 2,0% discontovoet
• 2,0% kostenstijging
• 1,0% opbrengstenstijging

Opdrachten derden (€2,5 mln.)
De post onderhanden werk is gewaardeerd tegen verkrijging- of vervaardigingprijs onder aftrek van vooruit ontvangen gelden van derden (o.a. subsidies). Het saldo heeft betrekking op nog te verrekenen opdrachten van andere gemeentelijke diensten voor € 2,0 mln. en voor derden ad. € 0,5 mln.

2.1.4 Gereed product en handelsgoederen (€0,5 mln.)
De voorraad is gewaardeerd tegen historische uitgaafprijs, gebaseerd op de betaalde inkoopprijs.
Waarderingsverschillen tussen standaard verrekenprijs en betaalde inkoopprijs worden als bedrijfsresultaat verantwoord. De voorraad tot en met december (exclusief opslagen) kan als volgt naar bedrijfsonderdeel gespecificeerd worden:

Materialen Stadskwekerij Den Haag € 0,2 mln.
Materialen t.b.v. aanleg en onderhoud straten, wegen, pleinen € 0,2 mln.
Voorraad Pandhuis € 0,1 mln.

Vorderingen (€322,9 mln):

2.2.1 Vorderingen op openbare lichamen ( € 139,9 mln)
Onder de balanspost vorderingen op openbare lichamen wordt een grote verscheidenheid aan vorderingen verantwoord. De belangrijkste zijn:

Belastingdienst ( € 113,4 mln)
De grootste vorderingen op deze balanspost betreft het BTW Compensatiefonds en de ondernemers BTW. De aangifte BTW Compensatiefonds over 2017 komt uit op € 112 mln. De aangifte ondernemers BTW over november is € 1,1 mln. De ondernemers BTW is inmiddels ontvangen. Het bedrag van het BTW Compensatiefonds over 2017 wordt op 1 juli 2018 ontvangen.

Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) (€ 7,9 mln)
Betreft vorderingen die o.a. betrekking hebben op bijdragen voor project Netwerk Randstadrail € 5,1 mln. (2016 € 1,0 mln.) en reclame-inkomsten m.b.t. de Abri’s ad € 2,8 mln.

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (€ 14,2 mln)
Betreft een vordering op basis van een in november 2017 ontvangen beschikking m.b.t. een
vangnetuitkering over 2016.

2.2.4 Overige vorderingen ( € 140,2 mln)
Deze post is ten opzichte van 2016 afgenomen met ongeveer € 400 mln. Dit komt doordat de gemeente vorig jaar nog een vordering had op de HTM in verband met een verstrekte lening van € 400 mln. Deze lening is in 2017 door de HTM afgelost. Hierna worden de grootste posten van de post Overige vorderingen toegelicht voor een bedrag van € 126 mln.)

Bijstand en Sociale zekerheid (€24,0 mln)
De openstaande vorderingen van alle aan de bijstand en overige sociale zekerheden gerelateerde regelingen is € 88,5 mln. Ondanks een afname van het aantal uitkeringsgerechtigden, is de vorderingenstand met € 0,5 mln toegenomen. De ervaring leert dat een deel van deze vorderingen nooit wordt terugontvangen. Dit oninbare deel wordt opgenomen in een voorziening, welke wordt gesaldeerd met openstaande vorderingen. Ook de voorzieningenstand is met € 2,5 mln toegenomen tot een saldo van € 64,5 mln.

Gemeentelijke kredietbank (€31,7 mln)
De kortlopende kredietportefeuille van de GKB is toegenomen met €1,7 mln tot een saldo van €4,2 mln. Dit betreft enerzijds persoonlijke leningen om te voorkomen dat mensen in een zwaarder en langdurig traject van schuldhulpverlening terecht komen anderzijds betreft dit € 0,8 mln. voor leningen aan statushouders voor woninginrichting. De overige portefeuilles van de GKB, Pandhuis Kredieten van 22,7 mln en kortlopende Hypotheken 4,8 mln, zijn nagenoeg niet gewijzigd.

Gemeentelijke belastingen (€36,6 mln)
Dit betreffen opgelegde en nog op te leggen gemeentelijke belastingen. Binnen de bovenvermelde debiteurenstand is rekening gehouden met een voorziening voor oninbare debiteuren. Deze voorziening is gevormd op basis van ervaringscijfers en een risico-inschatting per ultimo 2017. De voorziening bedraagt € 7,2 mln.. De vorderingen inzake gemeentelijke belastingen bestaan uit: afvalstoffenheffing, omgevingsvergunningen, onroerendezaakbelastingen, parkeerbelasting en rioolrechten.

Erfpacht (€5,8 mln.)
De jaarlijks verschuldigde canons zijn in rekening gebracht bij de erfpachters. Aangezien grond onderpand is, wordt geen voorziening voor dubieuze debiteuren opgenomen. Bij verkoop van een appartement door de eigenaar wordt een eventuele achterstand verrekend bij aktepassering bij de notaris. Daarom is er voor de gemeente geen risico voor oninbaarheid van de vordering.

Grondbedrijf/Uitgiften (€18,4 mln.)
De vorderingen m.b.t. uitgegeven gronden zijn ongeveer verdubbeld t.o.v. 2016. Dit is voor een belangrijk deel te verklaren uit een substantiële uitgifte m.b.t. de economische overdracht uit Grondbank door de gemeente Den Haag aan Vroondaal: Vroondaal Zuid Noord II fase 1, 2A en 2B van € 12,7 miljoen waarvan de factuur eind december is verstuurd.

Overige grote posten (€ 9,8 mln.)
Naast de hiervoor genoemde vorderingen zijn nog een aantal grote posten te benoemen, te weten:
€ 5,1 mln. Vordering Ambulancedienst op RAV Haaglanden: o.b.v. uitgevoerde ritten ambulances;
€ 1,4 mln. Vordering op CAK: eigen bijdrage (EB) van WMO-cliënten;
€ 3,3 mln. Vordering op SVB: terug te vorderen verstrekte voorschotten voor PGB-budgetten op basis van indicatie, welke uiteindelijk niet zijn gebruikt.

2.2.5 Overige uitzettingen (€42,8 mln.)
De balanspost Overige uitzettingen bestaat volledig uit de bijstortverplichting (collateral) die de gemeente heeft als gevolg van de derivaten contracten. De bijstortverplichting is het verschil tussen de nominale waarde en de marktwaarde van de afgesloten derivaten contracten per 31 december 2017 die de gemeente in depot bij de BNG heeft gestort met een rentevergoeding. De hoogte van deze bijstortverplichting fluctueert maandelijks. In geval van verkoop of ineffectiviteit van de derivaten leidt dit tot een exploitatieresultaat.

Overlopende activa (€257,8 mln.)

Europese overheidslichamen (€7,7 mln.)
Deze balanspost bestaat o.a. uit de volgende zaken:
Voorgefinancierde lasten EFRO Kansen voor West € 1,3 mln.
Voorgefinancierde lasten “Trajecten naar Werk” € 6,4 mln.

Het saldo van EFRO Kansen voor West betreft de nog resterende te ontvangen 5% van de EU voor Kansen voor West projecten.
Overige Nederlandse overheidslichamen (€89,1 mln.)
Het saldo wordt voor € 84,7 mln. vrijwel volledig veroorzaakt door nog te ontvangen subsidies van Metropoolregio Rotterdam Den-Haag (MRDH) voor verkeersprojecten van programma Verkeer (met name Rotterdamse Baan). Hiervoor zijn vaste betaalmomenten afgesproken. Een verdere inhoudelijke toelichting wordt gegeven in de programmaverantwoording.

Overlopende activa ( € 160,8 mln.)
De balanspost overlopende activa bestaat uit een grote verscheidenheid aan vooruitbetaalde kosten en/of nog te ontvangen gelden. Het saldo per 31-12-2017 van de post Overlopende activa wordt met name veroorzaakt door de volgende posten (met een totaal van € 149 mln.):

Transitorische rente Fonds Uiver 2006 (€83,7 mln.)
Nog te ontvangen rente over 2006 tot en met 2017 met betrekking tot de rentedragende obligaties en de zero-coupon obligaties.

Facturen in omloop (€12,7 mln.)
Om in de jaarrekening een zo volledig mogelijk beeld te geven van de lasten dient het saldo op de FIO zo laag mogelijk te zijn. Wanneer de facturen niet volgens het reguliere crediteurenproces kunnen worden afgewikkeld worden de lasten zoveel mogelijk voorgeboekt, zodat deze in het juiste jaar worden verantwoord.

Bijdrage veiligheidsregio (€21,7 mln.)
Dit betreft de vooruitbetaalde bijdrage voor het 1^e halfjaar van 2018

Stg Heid (€ 8,3 mln.)
Betreft bevoorschotte exploitatie-subsidie aan Stg Heid t.b.v. revolving funds voor enerzijds VVE’s (€ 6,0 mln.) en anderzijds Ed en Fred (€ 2,3 mln.).

Transitorische rente leningen u/g (€ 2,7 mln.)
Het betreft nog te ontvangen rente over de verstrekte leningen aan derden over verslagjaar 2017. Deze rente heeft betrekking op de leningen verantwoord onder de balansposten leningen aan deelnemingen, leningen aan overige verbonden partijen en overige langlopende leningen aan derden.

Diverse voorschotten of nog te ontvangen gelden, waarvan de grootste posten zijn (€ 19,7 mln.):
Vooruitbetaalde facturen m.b.t. automatisering € 7,4 mln.
Vooruitbetaalde huren 2018 € 4,6 mln.
Vooruitbetalingen theatercentrum Spui € 1,1 mln.
Voorschotnota's 2018 van Wigo4it en Kred'it € 5,6 mln.
Nog te ontvangen beleenrecht inzake belening Pandhuis € 1,0 mln.

Vaste passiva (€2.115 mln.)

Eigen vermogen (€728,9 mln.)

Het eigen vermogen van de Gemeente Den Haag bestaat uit de Algemene reserves (€101,3 mln.), de overige reserves (€641,3 mln.) en het saldo van de rekening (€-13,7 mln.). Het eigen vermogen is met €90,4 mln. afgenomen t.o.v. vorig jaar. Dit komt voornamelijk door de inzet van de projectreserves en bestemmingsreserves voor het afgesproken beleid. De stand per 31-12-2017, de mutaties ten opzichte van de stand van 31-12-2016 en afwijkingen van de begrote mutaties zijn toegelicht in de programmaverantwoording. Een toelichting op aard en doel van reserves en eventuele bijzonderheden die niet het gevolg zijn van het uitgevoerde beleid worden hierna per categorie reserve toegelicht.

Algemene reserves - totaal ( € 101,3 mln.)
De algemene reserves (in brede zin) bestaan uit de algemene reserve, de programmareserves, de centrale bedrijfsvoeringsreserve en de exploitatiereserves. Bij het Halfjaarbericht 2017 (RIS297973) is besloten om de compensatiereserves op te heffen, waardoor het saldo € 4,6 mln. is vrijgevallen. De algemene reserve bevat in beginsel vrij beschikbare middelen, is niet gekoppeld aan specifiek door de raad vastgestelde doelen en is bedoeld voor het afdekken van risico’s en tegenvallers, waarvoor geen afzonderlijke reserves of voorzieningen zijn getroffen. Hiermee wordt voorkomen dat financiële tegenvallers direct leiden tot onmiddellijke bezuinigingen. In de paragraaf weerstandsvermogen is een nadere toelichting opgenomen.

Algemene reserve ( € 70,3 mln.)
Bij de resultaatbestemming 2016 (RIS296807) is € 21,0 mln. toegevoegd aan de algemene reserve. In 2017 is een bijdrage ontvangen van € 17,4 mln. uit de vangnetregeling 2016. Deze bijdrage is vanuit het budgettair kader ingezet voor het verwachte BUIG tekort over 2017. Beide bedragen lopen over de algemene reserve. Voor de kosten van het Joods Eerherstel is € 2,3 mln. onttrokken. Op basis van actualisatie risico-cumulatiemodel is bij de begroting € 23,4 mln. vrijgevallen uit de reserve.

Bedrijfsvoeringsreserve ( € 8,4 mln.)
De bedrijfsvoeringsreserve is toegenomen met €2,4 miljoen ten opzichte van 31-12-2016. Bij het Halfjaarbericht 2017 zijn alle compensatiereserves en reorganisatievoorzieningen opgeheven en toegevoegd aan deze reserve. De besparing op de bedrijfsvoering in 2017 wordt bekostigd uit de compensatiereserves. Tot slot waren er in de begroting reeds onttrekkingen geraamd uit de compensatiereserves voor afwikkeling reorganisatie. Deze worden nu onttrokken uit deze reserve.

Gemeentebrede exploitatiereserves ( € 10 mln.)
Onder de gemeentebrede exploitatiereserves worden de onderhoudsreserves vastgoed (€ 4,5 mln.) en gebruikersonderhoud sportaccommodaties (€ 5,5 mln.) verantwoord. Deze reserves zijn in 2017 door de gemeenteraad ingesteld en hangen samen met het opheffen van de onderhoudsvoorzieningen. De onderhoudslastenverschillen naar hun aard van jaar tot jaar. Om deze verschillen op te kunnen vangen zijn deze twee reserves ingesteld. Op basis van het verwachte onderhoud voor de komende jaren zijn de reserves gemaximeerd op respectievelijk 5,5 mln. (sportaccommodaties) en 4,5 mln. (vastgoed). In de paragraaf onderhoud kapitaal goederen respectievelijk het programma Sport wordt nader ingegaan op het feitelijk in 2017 uitgevoerd onderhoud.

Programmareserves (€ 12,5 mln.)
Bij de actualisatie van de verordening Financieel Beheer en Beleid eind 2014 zijn de programmareserves ingesteld. Met deze reserves kunnen kleine voor- en nadelen tussen begrotingsjaren worden opgevangen die bij gelijkblijvend beleid in een programma kunnen ontstaan. De hoogte van de programmareserves is gemaximeerd in de Verordening Financieel Beheer en Beleid. Overschotten worden afgeroomd ten gunste van de algemene reserve. Het college doet eenmaal per jaar een voorstel voor de aanwending van de programmareserves. Deze aanwending maakt onderdeel uit van de besluitvorming over de begroting.

Bij de resultaatbestemming 2016 (RIS296807) is € 22,5 mln. toegevoegd aan de programmareserves. In 2017 is € 1,0 mln. vrijgevallen en toegevoegd aan het budgettair kader en is € 20,4 mln. onttrokken conform besluitvorming bij het Halfjaarbericht 2017.

Reserve grondbedrijf ( € 64,4 mln.)
Deze reserve dient ter dekking van de algemene risico's van bedrijfsmatig opereren op de onroerend goed markt. De reserve wordt gevoed door de financieel-administratieve afsluiting van plannen. Indien een MPG-plan met een negatief saldo operationeel wordt verklaard door het bestuur wordt er een voorziening getroffen voor de contante waarde van het plan. De actualisatie van deze voorziening wordt verrekend met de reserve Grondbedrijf. De reserve wordt verder toegelicht in de paragraaf Grondbeleid.

De algemene reserve (in brede zin) en de Reserve Grondbedrijf (samen €155,6 mln.) zijn onderdeel van het gemeentelijk weerstandsvermorgen.

Egalisatiereserves ( € 8,4 mln.)

De egalisatiereserves hebben tot doel om ongewenste schommelingen op te vangen in de tarieven die aan derden in rekening worden gebracht.

Activareserve ( € 190,7 mln.)
Met ingang van 2017 is het BBV gewijzigd. Onderdeel van deze wijziging is dat investeringen in de openbare ruimte (‘activa met een maatschappelijk nut’) voortaan verplicht geactiveerd en afgeschreven moeten worden. In het halfjaarbericht 2017 is deze wijziging geëffectueerd. Een deel van deze investeringen wordt gedekt uit incidentele middelen. Als gevolg hiervan is aan de reserve activafinanciering in 2017 € 76,9 mln. aan de reserve toegevoegd ter dekking van de afschrijvingen. Hiervan komt € 48,3 mln. uit de reserve grote projecten voor de Rotterdamse Baan en Scheveningen Haven en € 28,6 mln. uit de exploitatie uit verschillende programma’s. Daarnaast is € 18,4 mln. aan deze reserve toegevoegd voor incidentele dekking van onder andere investeringen in verduurzaming gemeentelijk vastgoed en installaties in cultuurinstellingen. De stand van de reserve per 31 december 2017 is € 190,7 mln. Van dit bedrag heeft € 92 mln. betrekking op bestaande activa en € 99 mln. op activa in aanbouw.

Projectreserves ( € 188,1 mln.)
Projectreserves zijn reserves die dienen ter dekking van een specifiek doel of project. In 2017 betreft het de volgende reserves:

De stand per 31-12-2017, de mutaties ten opzichte van de stand van 31-12-2016 en afwijkingen van de begrote mutaties zijn verder toegelicht in de programmaverantwoording.

Overige reserves ( € 189,7 mln.)
Dit zijn centrale reserves op programma 16 Financiën en 17 Overige beleidsvoornemens, die niet onder een van de andere categorieën vallen, te weten:

Een inhoudelijke toelichting is (indien relevant) opgenomen onder programma’s 16 Financiën en 17 Overige beleidsvoornemens in de programmaverantwoording.

Voorzieningen (€149,8 mln.)

Voorzieningen zijn gevormd voor op de balansdatum bestaande risico’s voor verplichtingen of verliezen waarvan de omvang redelijkerwijs is in te schatten. Tot de voorzieningen worden ook gerekend de van derden verkregen middelen die aan een specifiek doel besteed moeten worden. Uitzondering hierop vormen de van Europese en Nederlandse overheidslichamen verkregen middelen, welke onder de balanspost overlopende passiva Europese/Nederlandse overheidslichamen worden verantwoord. Voorzieningen zijn onderdeel van het vreemd vermogen en niet vrij aanwendbaar door de raad.

Voorzieningen ( € 96,5 mln.)

De post voorzieningen neemt per saldo met € 39 miljoen af ten opzicht van 2016. Dit wordt grotendeels verklaard door vrijval van de onderhoudsvoorzieningen met € 38,6 miljoen. Dit komt omdat in 2017 de dekking van het eigenarenonderhoud vastgoed het gebruikersonderhoud sportaccommodaties is gewijzigd. Tot en met 2016 werden hiervoor voorzieningen gevormd. Met ingang van 2017 zijn de verwachte onderhoudslasten in de reguliere begroting opgenomen. De onderhoudsvoorzieningen zijn als gevolg daarvan vrijgevallen. De vrijval hangt samen met de in 2017 gevormde gemeentebrede onderhoudsreserve voor vastgoed en de reserve voor gebruikersonderhoud sportaccommodaties. De vrijval is in de meerjarenbegroting 2018-2021 ingezet. Zie hiervoor verder de balanstoelichting bij de post ‘Gemeentebrede exploitatiereserves’.

Een andere opvallende ontwikkeling bij de voorziening is de vrijval van de reorganisatievoorzieningen.
In 2017 is de gemeentelijke systematiek voor het vormen van reorganisatievoorzieningen gewijzigd. Door deze wijziging worden geen reorganisatievoorzieningen onder de € 2,5 mln. meer gevormd. De bestaande reorganisatievoorzieningen kleiner dan € 2,5 mln. zijn in 2017 vrijgevallen. De vrijval is in de meerjarenbegroting 2018-2021 verwerkt. Lasten van reorganisaties waarmee die lager zijn dan € 2,5 mln. maken voortaan onderdeel uit van de reguliere exploitatie.

Tenslotte is aan de voorziening Negatieve lopende plannen Meerjaren Programma Grondbedrijf (MPG) € 7,2 mln. gedoteerd en € 16,2 mln. besteed, aan de voorziening negatieve plannen Harnaschpolder
€ 3,0 mln. gedoteerd en aan de voorziening Non-actieven € 2,1 mln.
Voorzieningen met voeding van derden (€ 26,4 mln.)

De voorziening met voeding van derden is ten opzichte van 2016 met € 12 miljoen gestegen. Deze stijging wordt veroorzaakt door de toename van de voorziening bouwleges die wordt gevoed door de ontvangen leges voor bouwaanvragen (€24,3 mln.). Deze zijn sterk gestegen in 2017 door de toename van ingediende Wabo aanvragen (Wet algemene bepalingen omgevingsrecht). De voorziening is bestemd voor het opvangen van fluctuaties tussen opbrengsten en kosten gerelateerd aan de bouwaanvragen.

Voorzieningen gevormd uit heffingen ( € 26,9 mln.)

De hoogte van de verschillende voorzieningen in deze rubriek zijn relatief constant gebleven ten opzichte van 2016.

De stand per 31-12-2017, de mutaties ten opzichte van de stand 31-12-2016 en afwijkingen van de begrote mutaties worden toegelicht in de programmaverantwoording aangezien deze het gevolg zijn van het uitgevoerde beleid.

Vaste schulden (€1.236,6 mln.)

Leningen pensioenfondsen en verzekeraars ( € 9,0 mln.)

In het verslagjaar is er niet afgelost maar wel een bedrag aan rentelast verantwoord van € 0,61 mln. (2016 € 0,62 mln.).

Leningen van banken ( € 1.175,8 mln.)

In 2017 zijn twee langlopende leningen opgenomen van totaal € 235 mln. voor de financiering van aflossingen langlopende leningen en de materiele vaste activa. Tot slot hebben reguliere aflossingen plaatsgevonden voor € 42 mln.. In het verslagjaar is een rentelast verantwoord van € 25,0 mln. (2016 € 30,2 mln.).

Door derden belegd geld ( € 18,9 mln.)
Het door derden belegd geld bestaat onder andere uit het saldo van de spaarpolissen met betrekking tot de overgenomen personeelshypotheekportefeuille (balanspost overige langlopende leningen). De omvang van de spaarpolissen bedraagt € 12,6 mln. In 2017 is € 0,7 mln. toegevoegd aan rente en is € 1,5 mln. terugbetaald. Daarnaast is er het SAS Spaardepot (Subsidie Achteraf Systeem voor woningonderhoud met een omvang van € 6,4 mln. Jaarlijks worden de ontvangen subsidiegelden op een rekening-courant (BNG) gestort. Vervolgens wordt het gehele bedrag na 12 jaar aan de cliënten uitgekeerd die hebben voldaan aan de in de verordening genoemde voorwaarden betreffende de plicht tot onderhoud van de woning (Woningwet). Het betreft dus een toekomstige subsidieschuld aan cliënten met recht op een subsidie voor onderhoud van woningen. In 2017 is een bedrag van € 4,443 mln uitbetaald aan GKB cliënten, in het kader van de SAS regeling. Het saldo van de SAS-subsidies is opgerent met een bedrag van € 0,287 mln.

Waarborgsommen ( € 4,2 mln.)
Op deze balanspost worden een aantal soorten waarborgsommen verantwoord:

• Waarborgsommen bij grondreserveringsovereenkomsten (€2,9 mln.). Het betalen van een waarborgsom wordt als alternatief op de bankgarantie verlangd bij het tekenen van de grondreserveringsovereenkomst. De gegadigde geeft hiermee zekerheid aan de gemeente om aan de inspanningsverplichting voor vergunningaanvraag en het betalen van de grondwaarde te gaan voldoen.  Het aantal waarborgsommen is per 31 december 2017 afgenomen van 61 naar 54 waarborgsommen, door 8 ontvangen en 15 terugbetaalde waarborgsommen.
• Waarborgsommen bij huur (€0,8 mln.) Van een huurder wordt (in de meeste gevallen) contractueel om een bankgarantie gevraagd of een waarborgsom verlangd, die de gemeente per datum van de huurbeëindiging moet terugbetalen onder verrekening van eventueel nog openstaande vorderingen. De waarborgsom voor de huur van een pand wordt rechtstreeks via de CVDH of via de externe beheerders van bewoners geïnd. In 2017 is per saldo sprake van een geringe toename.
• Waarborgsommen marktkooplieden in verband met de standplaatsen op de nieuwe Haagse markt (€0,2 mln.). In 2017 is het saldo ongewijzigd gebleven.
• Het saldo bestaat uit waarborgsommen voor verstrekte transponders voor toegang van sporthallen (€0,2 mln.).

Overige leningen met een rentetypische looptijd van 1 jaar of langer ( € 28,9 mln.)
De vooruitontvangen canons en leningen van bedrijven van € 26,5 mln. worden vanaf 2017 verantwoord onder de balanspost overige langlopende leningen. Dit bedrag bestaat uit vooruitbetalingen van de resterende erfpachttermijnen in het Fonds Canons Ineens. Erfpachters die vielen onder de erfpachtbepalingen van 1923 (75 jaar) en 1977 (50 jaar) konden van de mogelijkheid gebruik maken om de gehele resterende termijn op basis van contante waarde in 1 keer te voldoen.

Een andere langlopende lening is de schuld aan de Ontwikkelingscombinatie Wateringseveld (OCWV) van € 2,0 mln. (rentebijschrijving voor het eerst per jaar achteraf in 2016). Stand per 31-12-2017 is als volgt opgebouwd: Te betalen bij overdracht Mozartlaan en Monsterseweg € 1,97mln. en € 0,06 mln. rente per jaar.

Vlottende Passiva (€548,6 mln.)

Vlottende schulden (€505,1 mln.)

Opgenomen kasgeldleningen ( € 261,0 mln.)
Voor de financiering van de lopende middelen zijn zeven kasgeldleningen opgenomen voor € 261,0 mln. voor een gemiddeld rentepercentage van minus 0,35%.
Daarnaast had de gemeente op 31 december 2016 € 400 mln. aan kasgeldleningen opgenomen voor de financiering van de verstrekte kortlopende financiering aan de HTM voor de periode 1 december 2016 tot 1 maart 2017.

Bank- en girosaldi ( € 3,3 mln.)
Dit betreft het saldo van de bankrekening van de BNG Bank per 31 december 2017.

Overige schulden ( € 190,7 mln.)
Onder de balanspost overige schulden wordt een grote verscheidenheid aan schuldposities verantwoord. De schuldpositie neemt af met € 23 mln. ten opzichte van 31-12-2016. Een belangrijke reden hiervoor is dat een aantal langlopende betwiste facturen van de AVR en Fa. Rutte niet meer in de balans zijn opgenomen maar zijn toegevoegd aan de niet uit de balans blijkende verplichtingen (€10,6 mln.). De post bestaat grotendeels uit nog niet betaalde facturen en nog te ontvangen facturen over 2017. De belangrijkste posten zijn:

• Nog verschuldigde subsidies aan instellingen (€23,9 mln.)
• Bijdrage 2018 Veiligheidsregio Haaglanden (€21,7 mln.)
• Nog te ontvangen facturen m.b.t. jeugdzorg (€16,0 mln.)
• Schulden aan onderwijsinstellingen voor in aanbouw zijnde onderwijshuisvesting (€13,5 mln.)
• Nog te ontvangen facturen voor WMO onderdelen Hulp bij Huishouden (HbH) en Maatwerk Voorziening Ondersteuning (MVO) (€6,2 mln.)
• Voorschotnota's 2018 van Wigo4it (€5,4 mln.)

• Overige diverse nog te betalen of te ontvangen facturen op het gebied van:

• Stadsbeheer (€22,4 mln.)
• Sociale zaken en Werkgelegenheid (€15,1 mln.)
• Stedelijke Ontwikkeling (€13,4 mln.)
• Onderwijs, Cultuur en Welzijn (€11,4 mln.)
• Publiekszaken (€9,2 mln.)

Schulden aan andere publiekrechtelijke lichamen ( € 50,2 mln.)
Onder deze balanspost schulden aan andere publiekrechtelijke lichamen wordt een grote verscheidenheid aan schuldposities verantwoord. De belangrijkste zijn (met een totaal van € 43mln.):

• Belastingdienst: Loonbelasting december 2017 voor werknemers en bijstandclienten (€36,3 mln.)
• Omgevingsdienst Haaglanden m.b.t. de deelnemersbijdragen 1^e helft 2018 (€3,5 mln.)
• Belastingdienst bedrijfsmatige BTW over december (€1,6 mln.)
• Schuld aan randgemeenten inzake de vastgesteld ESF bijdragen m.b.t. Jeugd (€1,3 mln.)
• Belastingdienst aangifte werkkostenregeling (€0,6 mln.)

Overlopende passiva (€ 43,5 mln.)

Overlopende passiva Europese overheidslichamen, Rijk en overige Nederlandse overheidslichamen.
Op deze balansposten worden de van Europese en Nederlandse overheidslichamen ontvangen voorschotbedragen voor uitkeringen met een specifiek bestedingsdoel verantwoord. De middelen dienen als dekking van lasten in volgende begrotingsjaren. Vanaf 2017 wordt er apart onderscheid gemaakt in de balans van deze categorieën. Het overzicht van de overlopende passiva Europese en Nederlandse overheidslichamen per programma ziet er als volgt uit.

Overige overlopende passiva ( € 28,9 mln.)
De balanspost overlopende passiva is afgenomen met 12 miljoen ten opzichte van 31-12-2016. Een belangrijke reden hiervoor is dat in 2016 voor een bedrag van € 14,3 mln. een eenmalige reservering heeft plaatsgevonden van het vakantiegeld in 2016 vanwege de introductie van het IKB. In 2017 bestaat deze post niet meer. Onder de balanspost Overige overlopende passiva wordt een grote verscheidenheid aan schuldposities verantwoord. De belangrijkste zijn hieronder opgenomen:

• Vooruitbetaalde rente opgenomen kapitaalmarktleningen (€10,9 mln.)
• Suppletie-aangiften meerdere jaren BTW /BCF (€1,3 mln.)
• Vooruitontvangen huren (€1,1 mln.)
• Project Boulevard Scheveningen (€1,0 mln.)
• Nog te verrekenen posten belastingzaken (€1,0 mln.)
• Project Fietsbrug A4 (€0,9 mln.)
• Project Zwerfvuil (€0,7 mln.)
• Project Randstadrail (€0,4 mln.)
• Vooruitontvangen bedragen erfpacht (€0,4 mln.)
• Aanpassen klimaatconcept SDK Leidschenveen-Ypenburg (€0,3 mln.)
• Glasoverkapping Galeria (€0,2 mln.)
• Diverse projecten Bibliotheek (€0,2 mln.)
• Pardongelden voor Handhaving en Fraude Inburgering (€0,2 mln.)
• Overige vooruit gefactureerde en ontvangen bedragen (€10,2 mln.)

Niet uit de balans blijkende verplichtingen en rechten

De gemeente kent de volgende niet uit de balans blijkende verplichtingen:

Derivaten O/G
In 2011 zijn 2 derivaten afgesloten bij de BNG Bank voor de financieringsbehoefte die we denken nodig te hebben tussen 2031 en 2061. Elk contract bestaat uit een te betalen gedeelte en een te ontvangen gedeelte (rente). Het te betalen gedeelte staat onder passiva en het te ontvangen gedeelte onder de activa. De verkrijgingsprijs van beide contracten is nihil. De nominale waarde van deze contracten is
€ 150 mln. E.e.a. is in de paragraaf Financiering van de programmarekening 2011 uitgebreid toegelicht.

Huurkoopconstructie Theater aan het Spui ( € 2,1 mln.)
Via een huurkoopconstructie huurt CVDH het complex theatercentrum aan het Spui van het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP). In het jaar 2018 verkrijgt de CVDH tegen betaling van een overnamesom dit centrum. De jaarlijkse huurkoopsom is overigens in de begroting verwerkt. Extra gedane huurbetalingen (aflossingen), die ertoe leiden dat de overnamesom in 2018 verlaagd wordt, zijn (inclusief de door het ABP berekende jaarlijkse indexering) op de balans einde boekjaar 2013 als overlopende activa opgenomen. Het restant van de hoofdsom voor het door de gemeente over te nemen deel bedraagt in 2018 € 2,076 miljoen (exclusief indexering

Lease en (huur)contracten ( € 2,0 mln.)
Per 31-12-2017 zijn door de gemeente aan derde partijen in verband met lease- en huurcontracten voor € 2,0 mln. aan verplichtingen te verwachten.

Betwiste facturen AVR-afvalverwerking B.V. en Fa. Rutte ( € 10,6 mln.)
De gemeente betwist facturen met betrekking tot afvalstoffenbelasting (4,3 mln.) en facturen met betrekking tot meerwerk voor diverse werkzaamheden (€ 6,3 mln.).

Vakantiegeld bijstandclienten ( € 8,0 mln.)
De gemeente Den Haag kent geen voorziening Vakantiegeld. De bijstandcliënten van de gemeente hebben over de periode juni 2017 tot en met december 2017 in totaal per saldo € 8,0 mln. aan recht op vakantiegeld opgebouwd. Deze bedragen zullen in mei 2018, of eerder bij beëindiging van het recht worden uitbetaald.

Vakantiegeld sociale werkvoorziening ( € 1,5 mln.)
De medewerkers van de sociale werkvoorziening hebben over de periode juni 2017 tot en met december 2017 in totaal per saldo € 1,5 mln. aan recht op vakantiegeld opgebouwd. Deze bedragen zullen in mei 2018 worden uitbetaald.

Gegarandeerde geldleningen
De afgelopen decennia heeft de gemeente aan organisaties in diverse sectoren borgstellingen verleend voor investeringen in hun materiële activa. Het gaat om investeringen met een publiek belang. De gemeente Den Haag loopt risico wegens het afgeven van garanties voor leningen die banken aan derden hebben verstrekt. In de paragraaf Financiering is een totaaloverzicht opgenomen van deze garantstellingen.