De lasten in deze tabel zijn inclusief de dotaties aan reserves en voorzieningen. De baten zijn inclusief de onttrekkingen aan reserves en voorzieningen.

Stadsvernieuwing
Onder stadsvernieuwing horen verschillende taken. Zo maakt de gemeente particuliere initiatieven mogelijk voor het realiseren van woningen, bedrijven, kantoren et cetera. Onder de noemer stadsvernieuwing vallen ook ruimtelijke ingrepen die niet gericht zijn op de uitgifte van de bouwrijpe grond, zoals (voorbereidende) werkzaamheden voor ingrepen in de publieke ruimte.

Technische mutaties, zoals dotaties aan reserves en voorzieningen maken voor 17% deel uit van de totale lasten. De grootste mutatie betreft het beschikbaar stellen van eerder beschikbaar gestemde middelen voor de herontwikkeling van de Amerikaanse Ambassade (€ 6,5 mln.) in de reserve Stedelijke ontwikkeling zodat het beschikbaar is vanaf 2018 als de Ambassade in gemeentelijk bezit komt en definitieve besluitvorming over de herontwikkeling volgt.
Ook voor middelen bestemd voor woningen in bestaande gebouwen/leegstand aanpak geldt dat deze voor € 0,8 mln. gedoteerd worden aan de reserve Stedelijke ontwikkeling om beschikbaar te blijven voor uitvoering van het beleid.

Scheveningen
In maart 2017 is de mindervalidenvoorziening (hellingbaan) aan de Dr. Lelykade-Schokkerweg opgeleverd. Hiermee is de tweede haven Scheveningen beter toegankelijk voor bewoners en bezoekers met een kinderwagen, rollator of rolstoel. In mei is gestart met het maken van een ontwerp voor het Leefbaarheidsplein Hennephofkerk. Hiervoor is een ontwerptafel ingericht waarbij bewoners – binnen kaders en een beschikbaar budget - mogen aangeven wat zij met dit plein willen. Op basis van een inventarisatie van wensen en ideeën van bewoners is een schetsontwerp tot stand gekomen. (€ 0,2 mln.).

Er is een nieuwe hellingbaan met tweerichtingsverkeer aan de Dr. Lelykade gerealiseerd. Aan de havenkant is ruimte voor fietsen om te parkeren en er zijn banken met uitzicht op de haven. Ook brede trappen bieden uitzicht op de Tweede Binnenhaven. In december heeft een tijdelijk verplaatste kiosk een nieuwe plek gekregen in de tweede haven van Scheveningen.

De gemeente wil de kades aan de derde haven herstellen en uitbreiden. Daarom is afgelopen jaar onderzoek gedaan naar de exacte levensduur van de bestaande Norfolkkade. Daarnaast is onderzoek gedaan naar het effect van verlenging van de Norfolkkade op het golfklimaat in de derde haven. (€ 0,4 mln.).

Ook in 2017 heeft de watertaxi van mei tot en met oktober gevaren. Het gaat om 94 vaardagen waar 6.094 personen gebruik van hebben gemaakt: 4.110 betalende passagiers en 718 niet-betalende passagiers (kinderen onder de 5 jaar, inhuur door derden) (€ 0,1 mln.).

Internationale zone
Op 19 januari 2017 heeft Madurodam een nieuw ontwikkelperspectief ingediend bij de gemeente. Madurodam wil uitbreiden en vernieuwen. Het ontwikkelperspectief en de uitbreiding bieden Madurodam een bedrijfseconomische toekomst en verbetert tegelijkertijd kwalitatief het groen in Den Haag. Op 6 juli heeft de gemeenteraad ingestemd met het raadsvoorstel. De volgende fase is het opstellen van een ontwerpbestemmingplan, het uitwerken van de openbare ruimte met de natuurcompensatie en de erfpachtherziening. (€ 0,2 mln.).

Na vier jaar is de renovatie en uitbreiding van het World Forum Convention Center afgerond (zie programma 11 voor de verantwoording van deze werkzaamheden). De formele heropening van het gebouw vond plaats op 13 december 2017. Bij die gelegenheid is de naam van het gebouw veranderd in World Forum The Hague. In november heeft het college ingestemd met het definitief ontwerp voor de openbare ruimte van The Hague World Forum Fase 4A. Hiermee wordt tussen het World Forum en het Omniversum een wandelpromenade met internationale uitstraling gerealiseerd. (€ 0,2 mln.).

Het college heeft in juni ingestemd met het projectdocument Toren van Oud voor de herontwikkeling van de toren tot 38 short-stay appartementen. De herontwikkeling start in januari 2018 (€ 0,2 mln.).

Er is vanaf september 2016 een nieuw co-creatietraject gestart waarin ruimte is voor alle betrokken Hagenaars om een visie op te stellen voor het gebied van het Westbroekpark, de Scheveningse Bosjes, inclusief de Waterpartij. Begin 2017 is een denktank geïnstalleerd die een visie heeft opgesteld en in september aan het college aangeboden. De gemeente heeft dit proces gefaciliteerd. Deze visie is door de raad in november ongewijzigd vastgesteld. Op basis van deze visie wordt een meerjarig uitvoeringsplan opgesteld dat begin 2018 aan de raad wordt voorgelegd.

Segbroek
De transformatie van het voormalige KOW-kantoor, het magazijn aan het Esperantoplein, tot 72 studentenwoningen en ruim 1000 m² bedrijvigheid/horeca heeft plaatsgevonden. Oplevering van de woningen heeft in september plaatsgevonden en de bedrijvigheid/horeca wordt begin 2018 opgeleverd.
Hier komt een brouwerij - een sociale onderneming – waar mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt gaan werken. Maart 2018 is de opening. Hier worden geen gemeentelijk middelen voor ingezet.

Loosduinen
De villa op het landgoed Ockenburgh is casco gerestaureerd. De villa is juni 2017 opgeleverd. In december heeft het college ingestemd met de uitgifte van het landhuis aan de stichting Historische Buitenplaats Ockenburgh.

De gemeente wil extra sportlocaties in het Wateringseveld. Hiervoor is grondruil nodig. Eind 2017 is een motie aangenomen door de raad. Hierin is het college gevraagd om met omwonenden gezamenlijk te werken aan een plan voor de locatie aan de Mozartlaan en de realisatie van woningen op die locatie te heroverwegen.

Haagse Hout
De gemeente heeft samen met het Rijksvastgoedbedrijf onderzocht of en hoe de Gebiedsvisie CS-Oost moet worden geactualiseerd. In een gezamenlijk stedenbouwkundig atelier zijn in 2017 meerdere modellen in beeld gebracht. (€ 0,1 mln.).

De herinrichting van de eerste fase Bezuidenhout-Oost (tussen de Juliana van Stolberglaan, Laan van NOI en de Schenkkade) is naar tevredenheid van de bewoners afgerond. Over de tweede fase heeft de raad in maart positief besloten. Voor de pleinen is op initiatief van de bewoners een visie opgesteld die uitgaat van het vergroenen van de pleinen en het verbeteren van de verblijfskwaliteit en uitstraling. Het eerste plein (Stuyvesantstraat/Hendrik Zwaardecroonstraat) is in uitvoering. (€ 0,2 mln.).

Centrum
Het gebouw Lange Voorhout 102 (Amerikaanse Ambassade) wordt in 2018 overgedragen aan de gemeente. Het pand wordt door middel van een aanbesteding verbouwd tot een combinatie van een (Escher)museum en een hotel. In de eerste helft van 2017 is een marktconsultatie gehouden. De resultaten zijn in de tweede helft van 2017 verwerkt in een aanbestedingsstrategie. (€ 0,2 mln.).

De staat Israël heeft in december 2016 het pand Plein 1813 nummers 4 en 5 aangekocht van het Rijk. Hier komt nieuwe huisvesting van de Israëlische ambassade en de nieuwe residentie van de ambassadeur. Israël heeft in 2017 bouwplannen ontwikkeld voor de nieuwbouw en aanpassing van de bestaande villa. Er is veel aandacht voor de beveiliging van het terrein. In december heeft Israël een aanvraag voor een omgevingsvergunning ingediend. Na realisering van de bouw vertrekt de Israëlische ambassade van het Buitenhof. De vestiging van deze ambassade aan Plein 1813 brengt met zich dat de openbare ruimte aangepast moet worden. Deze aanpassingen worden aangegrepen om Plein 1813 groener te maken. Hiervoor worden inrichtingsvoorstellen voorbereid. (€ 0,04 mln.).

Escamp
De gebiedsontwikkeling Erasmusveld wordt ontwikkeld door vier marktpartijen verdeeld over vier deelgebieden. Dit gebeurt op eigen grond en daarmee voor eigen rekening en risico.. De planvorming voor het gebied Park Rhijenhove is in 2017 afgerond, in het eerste kwartaal van 2018 wordt gestart met bouwen. Voor Proeftuin Erasmusveld en Haags Buiten zijn de stedenbouwkundige plannen definitief gemaakt en zijn de bestemmingsplanprocedures gestart (respectievelijk uitwerkingsplicht en bestemmingsplanwijziging). Daarnaast is op Proeftuin Erasmusveld voor de komende twee jaar het tijdelijke ‘placemaking’ project gestart, de pilot Tiny Houses. Voor het deelgebied Lof zijn in 2017 de voorbereidingen getroffen voor het planuitwerkingskader en het sluiten van een anterieure overeenkomst.

Als onderdeel van de gesloten allonge zijn de volkstuinen Zonnepit en Populier door de gemeente gekocht en geleverd aan de Ontwikkelingscombinatie Wateringse Veld. (€ 6,5 mln. lasten en baten).

De nota van uitgangspunten voor Zuidhaghe is op 19 december 2017 vastgesteld door het college. Deze nota gaat uit van woningen in kleinschalig opdrachtgeverschap en woningen voor zorgbehoevenden. Medio 2018 is er een projectdocument met de grondexploitatie. (€ 0,4 mln.).

Het projectdocument Assumburgweg is door het college vastgesteld. Voor het plan is € 2,5 mln. dekking beschikbaar gesteld. Het betreft de ontwikkeling van de locatie van de voormalige brandweerkazerne en directe omgeving nabij station Moerwijk. Het gaat om een programma van circa 542 woningen en circa 4.946m² aan bruto vloeroppervlakte aan overig programma. Het raadsbesluit waarmee kaders en uitgangspunten definitief vastliggen vond plaats in januari 2018.

Laak
Begin 2017 heeft de gemeenteraad ingestemd met het overnemen van het opdrachtgeverschap van NS tot realisatie van een volwaardige entree van het Hollands Spoor aan Laakzijde. Een en ander is vastgelegd in een Realisatieovereenkomst tussen de NS, ProRail en de gemeente Den Haag.
Van de werkzaamheden is tot en met december van 2017 € 7,6 mln. gerealiseerd bestaande uit voorbereidingskosten en kosten voor sloop en bouwrijp werkzaamheden en realisatie van de nieuwe reizigerstunnel die inmiddels op zijn plek ligt. Voor dit project zijn ook bijdragen verkregen ter grootte van € 7,3 mln.

Voor de Calandkade is een overeenkomst gesloten. De raad heeft ingestemd met de specifieke verklaring van geen bedenkingen voor de bouw van 474 woningen, commerciële ruimte en bijbehorende parkeervoorziening. (€ 0,1 mln.).

De aanvraag voor WaldorpFour tegenover de MegaStores met 779 woningen, commerciële ruimten en parkeervoorzieningen heeft ter inzage gelegen. De af te geven specifieke verklaring van geen bedenkingen is in procedure gebracht. Ultimo december is ook de aanvraag om te bouwen ingediend. (€ 0,1 mln.).

In 2017 is in de Binckhorst gestart met twee ontwikkelingen: Binck Eiland en Maanplein. Op Binck Eiland wordt de voormalige locatie van de Staatsdrukkerij (SDU) omgebouwd tot een woonlocatie met 233 huishoudens met ruimte bedrijfsruimte (€ 0,1 mln.). Op het Maanplein gebeurt iets soortgelijks: daar worden de voormalige kantoren van KPN omgebouwd tot circa 500 woningen, eveneens met ruimte voor horeca en bedrijfsruimte in de plint (€ 0,1 mln.).

In 2017 zijn de eerste tenders in het gebied van de Trekvlietzone gestart. Er is begonnen met de sloop van panden en de buitenruimte rond de Fokkerhaven is ingericht. Er is in 2017 tot € 160.000 subsidie verleend aan lokale, bottom-up initiatieven in het kader van de subsidieregeling Particuliere initiatieven Binckhorst (€ 1,9 mln. diverse projecten Binckhorst).

Leidschenveen-Ypenburg
De Raad van State heeft in 2017 nog geen uitspraak gedaan in het kader van de procedures met de Provincie Zuid-Holland rond de detailhandelsfunctie (Decathlon) in het plan 100% Energie! voor de 'Rijkswaterstaatkavel'(RWS-kavel)in het Forepark. Ontwikkeling van het plan heeft daardoor stilgelegen. Hier staan geen gemeentelijke middelen tegenover.

Overig niet gebieds-gebonden stadsvernieuwing
Kleinschalig Opdrachtgeverschap (€ 5,5 mln.).
In 2017 zijn onder meer de kluscomplexen aan de Witte de Withstraat, de Noordpolderkade en het Juno blok in de Binckhorst verder in ontwikkeling gebracht. Naast de inzet voor de kavelwinkel moeten ook onrendabele delen voor de individuele klusprojecten worden gedekt. Voor deze projecten zijn ook bijdragen verkregen ter grootte van € 3,5 mln.

Central Innovation District (CID) (€ 2,4 mln.).
In 2017 zijn om te beginnen een aantal stedenbouwkundige verkenningen afgerond die input en houvast geven voor verdere ruimtelijke beleidsontwikkeling. Met het Rijk is begonnen aan het traject Stad van de Toekomst, hierin wordt met het rijk en uiteenlopende experts een ruimtelijke toekomstverkenning gedaan naar het CID is 2040. Inmiddels is het CID ook onderdeel van de Ruimtelijk Economische Ontwikkelingsstrategie als economische toplocatie en het is één van de etalageprojecten binnen het regionaal investeringsprogramma MRDH. Daarnaast hebben we met de hoger onderwijsinstellingen de handen ineengeslagen om samen te werken in de ontwikkeling van het CID. Verder is gewerkt aan het optuigen van en programmateam dat het komend jaar ten dienste van het volgend college aan de slag met de ontwikkeling van een integrale CID invetseringsagenda.

Monumentenzorg (€ 1,2 mln.).
De activiteiten uit het programma Monumentenzorg 2015-2018 zijn uitgevoerd. Wat betreft het zichtbaar maken en promoten van cultuurhistorisch erfgoed waren de programmapunten: de drukbezochte Dag van de Haagse Geschiedenis en de Open Monumentendag, met ruim tachtig opengestelde monumenten. Het cultuurwaardenonderzoek naar het erfgoed van de Koude Oorlog is in 2017 voltooid en in de VOM-reeks gepubliceerd onder de titel: ‘Schuilen in Den Haag - Erfgoed van de Koude Oorlog’. Over dit onderwerp is in het Atrium een expositie georganiseerd.

In 2017 is de procedure gestart om de gemeentelijke monumentenlijst met 29 gebouwen en ensembles uit de wederopbouwperiode uit te breiden, in het kader van monumentenbescherming. De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft de Amerikaanse ambassade definitief op de rijksmonumentenlijst gezet.

Op de algemene begraafplaats is de restauratie van het gietijzeren grafmonument van Von Gumoëns (De Citadel) voltooid. Het planmatig onderhoud van 24 monumentale kerkgebouwen (zeventien rijks- en zeven gemeentelijke monumenten) is in 2017 met een onderhoudsbijdrage gestimuleerd.

Er is subsidie verstrekt aan de Stichting Atlantikwall Museum Scheveningen voor het uitbreiden van haar activiteiten in het bunkercomplex aan de Badhuisweg, in het kader van het herstel en de ontsluiting van het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog. Een op het tracé van de Rotterdamse Baan aangetroffen kleine bunker (type Tobruk) is verplaatst naar het ILSY-plantsoen.

Verbonden partijen niet gebieds-gebonden
De onderstaande onderwerpen zijn publiek-private samenwerkingen. Meer informatie hierover staat in de paragraaf over verbonden partijen.

Winkelpanden Den Haag
De vereffenaar van de Winkelpanden Den Haag BV heeft in 2017 de werkzaamheden voor de opheffing van de BV/CV afgerond.

Starterspanden Den Haag
De gemeente en het Fonds Ruimte en Economie Den Haag werken in de Starterspanden Den Haag BV/CV samen aan verduurzaming van de stad en het stimuleren van de werkgelegenheid. In 2017 is gestart met bouwkundige ingrepen om het kantoorgebouw The New Farm (voorheen De Schilde), gelegen aan de Televisiestraat 2, geschikt te maken om te verhuren aan ondernemers op het gebied van stadslandbouw, duurzaamheid en innovatie. Ook de verhuur is gestart in 2017.

Wijkontwikkelingsmaatschappij Stationsbuurt – Oude Centrum
De focus van de Wijkontwikkelingsmaatschappij ligt op de belangrijkste straten die - zowel voor bewoners als bezoekers van Den Haag - van grote invloed zijn op de directe omgeving en de wijk. De Wijkontwikkelingsmaatschappij Stationsbuurt – Oude Centrum houdt hier zicht op het vastgoed, de rotte kiezen en de mogelijkheden voor strategische aankoop en ontwikkeling. De maatschappij gaat de panden afstoten die geen extra aandacht nodig hebben. Door het aantrekken van de economie is het in toenemende mate ook voor particulieren aantrekkelijk geworden om te investeren in de Stationsbuurt –

Oude Centrum.

Wijkontwikkelingsmaatschappij Den Haag Zuidwest
In programma 14, Wonen en duurzaamheid, wordt deze deelneming nader toegelicht. De gemeente heeft hier een financieel belang. Er is een voorziening ter afdekking van de risico’s, rentelasten en het aandeel van de gemeente Den Haag in het negatieve saldo bij liquidatie van de Wijkontwikkelingsmaatschappij Den Haag Zuidwest. In 2017 is er geen aanleiding geweest om de voorziening aan te passen. Een werkgroep om te komen tot een herrekening van het gemeentelijke financiële risico wordt in 2018 afgerond. In 2017 heeft een aanvullende kapitaalstorting plaatsgevonden van € 4 mln. waardoor de totale kapitaalstorting nu € 12 mln. bedraagt. Dit is binnen de vastgestelde kaders van een totale maximale kapitaalstoring van € 80 mln.

Toelichting financieel resultaat Stadsvernieuwing € 6,9 mln. V I

Kleinschalig opdrachtgeverschap € 2,2 mln. V I
Mede door vertraging bij een aantal projecten van het kleinschalig opdrachtgeverschap zijn er minder lasten gemaakt in 2017. Zo was het voor het Junoblok was nodig aanvullend onderzoek te doen naar het herstel van de kades, waardoor het project zelf vertraagde. Het voordelig resultaat komt ten goede aan de concernreserve.

Moerwijk/Assumburgweg € 2,5 mln. V I
In de begroting 2017 is € 2,5 mln. toegekend aan de ontwikkeling van Moerwijk/Assumburgweg. Het college heeft in 2017 een concept-grondexploitatie naar de raad gestuurd die in januari 2018 is bekrachtigd. De middelen zijn in 2017 niet tot besteding gekomen. Bij de resultaatbestemming wordt voorgesteld de middelen beschikbaar te houden voor het project.

Vastgoed Rotterdamsebaan € 1,3 mln. V I
Inschatting was dat er in 2017 grotere schadeclaims en risico’s zouden komen. Het boren is in 2017 gestart. De oplevering van het project is gepland op 1 juli 2020. Het resultaat vloeit via de reserve grote projecten terug naar het project en blijven beschikbaar voor de juridische afhandeling van risico’s en claims in 2018.

Doorbelasting overhead € 1,1 mln. V I
Voor de verdeling van de overhead is een verdeelsleutel bij de begroting opgesteld. Bij nacalculatie aan het einde van het jaar heeft dit onder andere tot hogere doorbelasting geleid naar de kernregistraties en een lagere doorbelasting aan stadsvernieuwing.

Overig € 0,2 mln. N I

Bouwgrondexploitaties
Bouwgrondexploitaties richten zich op de uitgifte van gronden die de gemeente bouwrijp heeft gemaakt. In totaal heeft de gemeente ongeveer 60 projecten binnen deze categorie. Het gaat om gemeentelijke grondexploitaties en grondexploitaties in samenwerking met andere partijen worden gevoerd (verbonden partijen).

Er is in 2017 voor 1.650 woningen en 62.000 m² bruto vloeroppervlakte niet-woningbouwfuncties aan bouwrijpe grond verkocht. In de paragraaf Grondbeleid lichten we het beleid en de financiële ontwikkeling van bouwgrondexploitaties uitgebreid toe.

Waar de grondexploitaties meerdere jaren duren om gerealiseerd te worden, wordt in de jaarrekening per jaarschijf gekeken naar de baten, lasten en saldo. Mutaties op reserves en voorzieningen worden niet aan afzonderlijke grondexploitaties toegerekend, maar maakt wel ruim 40% deel uit van de totale lasten. Hieronder een overzicht om de aansluiting weer te geven van de Bouwgrondexploitaties gezien vanuit het grootboek (zie begin van onderdeel B) en de Bouwgrondexploitaties zoals verantwoord in de paragraaf grondbeleid, dus zonder de technische mutaties.

(incl. dotaties en onttrekkingen, bedragen x € 1 mln.)

Na de bovengenoemde correcties en mutaties op de portefeuille, bedragen de lasten die op Bouwgrondexploitaties zijn gemaakt € 67,2 mln. Hieronder is een overzicht van de Bouwgrondexploitaties waar de grootste uitgaven en baten van groter dan € 2,5 mln. in het afgelopen jaar hebben plaatsgevonden.

Hieronder volgen per stadsdeel en vervolgens voor de producten de belangrijkste activiteiten uit 2017

Scheveningen
Scheveningen Haven-grondexploitatie
In 2017 is de gebiedsontwikkelings overeenkomst Noordelijk Havenhoofd gesloten met visbedrijven en ontwikkelaar. Het gaat om het versterken en moderniseren van de visserij met renovatie van de visafslag, nieuwbouw en uitbreiding van de visbedrijvigheid en de aanleg van een verbrede kade langs het gebouw van de visafslag. Naast het bedrijfsprogramma voor het viscluster voorziet de ontwikkeling in een stedelijk programma met een hotel, een publieksfunctie (FISH), visrestaurants, hotel- appartementen en een parkeergarage. Het gaat ook om herinrichting van de visafslagweg, Adriaan Maasplein en de boulevard.

Het Topzeilcentrum Scheveningen aan de Hellingweg 27 is in juni officieel opgeleverd. Op deze locatie, met directe toegang tot de zee, hebben onder andere de Nederlandse talenten en topsporters van het Watersportverbond hun intrek genomen. In juli is gestart met het omleggen van kabels en leidingen, rioleringswerkzaamheden, de aanleg van twee trappen en een rolstoeltoegankelijk hellingbaan. Er is ook begonnen met het aanpassen van de kade van de Hellingweg, zodat er tijdens evenementen extra parkeerruimte voor het stallen van trailers beschikbaar is. Er zijn drie locaties aangewezen waar zo nodig door een mobiele kraan grotere schepen kunnen worden gehesen. Voor de slipway en havenkom wordt in overleg met de gebruikers gewerkt aan het maken van een snelle toegang voor schepen van het topzeilcentrum naar het strandje. Er wordt gezocht naar extra stallingsmogelijkheden voor trailers en een gedeeltelijke openbaarmaking van het gebied is in de maak. (totaal € 5,3 mln.)

Overige grondexploitaties Scheveningen
De ontwikkeling van het bedrijvengebouw aan de Dr. Lelykade is begin februari via een tender in de markt gezet. Eind december is de opdracht definitief gegund aan Vastint Hospitality BV. In totaal voegt Vastint circa 3.694 m² bvo bedrijfsruimte toe, waarvan 2.694 m² bvo (ruim 78%) op de begane grond, geschikt voor maritieme en haven-gerelateerde bedrijvigheid. (€ 0,2mln).

De omgevingsvergunning voor de herontwikkeling Vitalizee is verleend, waarmee de sloop van het huidige pand volgens planning kon aanvangen in december. Naar verwachting zal de bouw van start gaan in het 2e kwartaal van 2018. (€ 4,8 mln.).

Aan de Noordboulevard komt een nieuw gebouw voor horecagelegenheden en winkels. Ook komt er een parkeergarage van 3 lagen met plek voor ongeveer 700 auto’s. Vanaf november 2017 zijn de werkzaamheden gestart. Strandweg Vastgoed BV (Hommerson) realiseert dit gebouw en de parkeergarage. De 15 verouderde horecagelegenheden en winkels worden gesloopt. Daarna begint het uitgraven van de parkeergarage gevolgd door de bouw van het nieuwe complex. (€ 2,2 mln.).

In 2017 is gebouwd aan de eerste twee deelplannen van in totaal 336 woningen op het voormalig Norfolkterrein. Door vertraging van enkele maanden heeft de oplevering niet in 2017 plaatsgevonden.

Internationale zone
De nieuwbouw van de Amerikaanse ambassade in Wassenaar is eind december opgeleverd. In februari is een onherroepelijke omgevingsvergunning verleend voor de nieuwbouwprojecten aan het Verhulstplein. (€ 0,1mln). Er zijn geen bezwaren ingediend. In beide projecten is de bestaande bouw dit jaar gesloopt. Aan de kant van de Conradkade is de bouw op het Verhulstplein begonnen.

Segbroek
De oude HALO-locatie aan de Laan van Poot is sinds begin oktober in het bezit van de gemeente.(€ 7,1 mln.) Met de geselecteerde bouwgroep is een reserveringsovereenkomst gesloten. De bouwgroep wil gezamenlijk dertig tot vijftig appartementen realiseren.

Begin van het jaar is het pand aan de Acaciastraat 178/180 door de Kruin leeg opgeleverd. De panden zijn inmiddels gesloopt en het terrein is bouwrijp gemaakt.(€ 0,7 mln.)

De gebiedsontwikkeling Energiekwartier Regentesse Zuid is een samenwerking tussen Heijmans, Staedion en de gemeente. De eerste helft van 2017 is verder gebouwd aan 230 woningen langs de Loosduinseweg, op de plek van de voormalige gemeentekantoren. De eerste 72 sociale huurwoningen zijn in het derde kwartaal opgeleverd. De herinrichting van Park de Verademing is gegund en de aannemer is begonnen met voorbereidingen. De herinrichting van het park De Verademing is tweede helft 2017 gestart.(€ 1,2 mln.)

Loosduinen
GEM Vroondaal -verbonden partij/grondexploitatie
In 2017 is Vroondaal Zuid I verder ontwikkeld en zijn de verkoopdoelstellingen van tweehonderd kavels ruimschoots gehaald. De GEM Vroondaal is in de loop van 2017 begonnen met de reconstructie van het knooppunt Madesteinweg/Madepolderweg in het recreatiegebied Madestein. Het ontwerp voor het Landschapspark Madestein is in 2017 uitgewerkt zodat enkele onderdelen via burgerparticipatie (eerste kwartaal 2018) definitief vorm kunnen krijgen. De uitvoering start eind 2018. De GEM Vroondaal heeft voor € 13,9 mln. aan grond uitgenomen uit de grondbank.

Overige grondexploitaties Loosduinen
In Kijkduin Bad is eind 2017 gestart met het bouwrijp maken van de grond. Medio januari 2018 worden de bouwhekken geplaatst en gestart met de bouw van de eerste fase van het winkelcentrum. Deze eerste fase omvat 69 woningen, 1.300 m² bvo horeca en 1.900 m² bvo retail. Onder deze nieuwbouw komen 128 parkeerplaatsen. (€ 3,6 mln.)

In november is de Kavelwinkel gestart met de verkoop van de 55 grondgebonden woningen. Alle woningen zijn in een keer onder optie genomen.

Haagse Hout
In maart zijn het projectdocument en de grondexploitatie voor de locatie Grotiusplaats herzien. Provast ontwikkelt hier twee appartementsgebouwen met circa 650 woningen, waarvan 114 sociaal. (€ 0,5 mln.) De gemeente heeft een schetsontwerp opgesteld voor de buitenruimte rond Grotius I en II en de buitenruimte op de overkapping van de Utrechtsebaan.

Centrum
Den Haag Nieuw Centraal-investeringsproject
In 2017 zijn rond station Den Haag Centraal diverse projecten in uitvoering gegaan. Aan het Koningin Julianaplein is aan de ondergrondse fietsenstalling gewerkt waar 8.500 fietsen moeten komen. Door onvoorziene omstandigheden in de ondergrond heeft het project vertraging opgelopen en zal pas eind 2018 klaar zijn. De aanbesteding voor de verbindingstunnel tussen de stalling onder het Koningin Julianaplein en de stalling onder de stationshal heeft niet tot resultaat geleid. Het risico bestaat dat er extra budget beschikbaar gesteld moet worden of dat de eisen moeten worden bijgesteld om de verbinding te realiseren.

Den Haag Nieuw Centraal-grondexploitatie
Voor het gebouw op het Koningin Julianaplein is in 2017 de grondafname en realisatieovereenkomst met de ontwikkelaar getekend. De nieuwbouw biedt ruimte aan 37.500m²bvo wonen, een congresruimte, detailhandel en horeca. Eind november heeft de ontwikkelaar een beginselplan ingediend.

In 2017 is gestart met de verbouwing van het busplatform. In de eerste fase is het Prins Bernhardviaduct opnieuw ingericht. De voorbereidingen voor de sloop van de oude overkapping zijn daarna gestart. Dit project wordt in 2018 afgerond.

Spuikwartier-grondexploitatie
In het derde kwartaal van 2017 zijn de eerste ontwerpen van de drie torens (Adagio, Bolero en Cantate) gepresenteerd. Toren A is daarbij zorgvuldig ingepast in de nieuwe stedenbouwkundige situatie. Aan de zijde van de Schedeldoekshaven sluit de toren nadrukkelijk aan bij de gevels van het Wijnhavenkwartier van het OCC. Aan de zijde van de Turfmarkt is aansluiting gezocht bij de entree van het OCC. Torens B en C zorgen voor een gevarieerd beeld aan de Schedeldoekshaven en worden met het OCC verbonden door een royaal en groen stadsbalkon. De aanvraag van de omgevingsvergunning voor Torens A en B wordt begin 2018 verwacht. (€ 0,8 mln.) Er is in 2017 voor 50.000 m² bruto vloeroppervlakte (bvo) voor het OCC aan niet-woningbouwfuncties bouwrijpe grond verkocht.

Spuikwartier-investeringsproject
De bouwwerkzaamheden voor het Onderwijs- en Cultuurcomplex (OCC) hebben in het tweede halfjaar van 2017 voornamelijk in het teken gestaan van de fundering. De werkzaamheden waren vooral ondergronds. In oktober 2017 is gestart met de sloop van de tijdelijke werkvloer, waarna in het eerste kwartaal van 2018 de definitieve begane grondvloer kan worden aangebracht. Eind 2017 zijn twee van de vier torenkranen opgebouwd. De overige twee torenkranen zijn in begin 2018 opgebouwd. Omdat het OCC een onderwijs en cultuurcomplex betreft, wordt het investeringsproject financieel onder programma 5: Cultuur toegelicht in paragraaf C onder investeringen MIP.

Op 13 november 2017 was er een stadsgesprek met omwonenden, ondernemers, vertegenwoordigers van culturele instellingen en geïnteresseerden. Thema: de inrichting van de openbare ruimte qua functionaliteit, gebruik en sfeer. Aansluitend wordt een programma van eisen gemaakt dat in 2018 wordt uitgewerkt tot een voorlopig ontwerp.

Overige grondexploitaties Centrum
In de stationsbuurt bij Hollands Spoor is de bouw van de Sigmalocatie met 303 studenten- en 153 starterswoningen afgerond. Voor de plint wordt nog gezocht naar een invulling.

De provincie Zuid-Holland is akkoord met de subsidieverantwoording van € 1,3 mln. voor het bedrijventerrein Uitenhagestraat. De gemeente en de eigenaar van de Basis E-markt hebben de uitgifteovereenkomst voor de nieuwbouw aan de Uitenhagestraat 90 ondertekend. De omgevingsvergunning is verstrekt.

In het verleden is besloten om een Multicultureel Vrijetijdscentrum Transvaal te maken. Bij de uitwerking zijn meningsverschillen opgetreden tussen de gemeente en de ontwikkelende partij Medina Real Estate Company BV. Op 19 juli heeft de rechter uitspraak gedaan. Naar aanleiding van dit vonnis heeft de gemeente hoger beroep aangetekend en MREC BV voorgesteld de overeenkomst te beëindigen. Mede omdat MREC BV en Karwei er niet in slagen om een variant te ontwikkelen waarin Karwei in het huidige gebouw kan blijven. De beëindigingsvoorstellen zijn echter niet geaccepteerd: men geeft er de voorkeur aan de grondreserveringsovereenkomst na te komen en heeft met het oog daarop de aandelen van MREC BV overgedaan aan Van Omme & De Groot. De gemeente gaat met de nieuwe eigenaar van MREC BV overleggen over het vervolg. (€ 0,1 mln.).

Escamp
Gebiedsontwikkeling Leyweg-Escamplaan (Haga)- grondexploitatie
Medio 2017 heeft het college het ontwikkelingskader vastgesteld, inclusief een gewijzigde verkeersontsluiting voor de ontwikkeling Leyweg-Escamplaan. In november 2017 is vervolgens ook het voorlopig ontwerp voor de openbare ruimte vastgesteld. (€ 5,6mln.)

Overige grondexploitaties Escamp
Een bouwgroep heeft op 18 december 2017 een optie gekregen op de kavel aan de Goudsmidsgaarde waarop tien woningen gerealiseerd kunnen worden. De bouwgroep krijgt een half jaar de tijd voor een grondreservering. De nieuwe supermarkt en de parkeerplaatsen (fase 1 en 2) aan het Almeloplein zijn opgeleverd. (€ 0,1 mln.)

Aan het Westhovenplein wordt een woon-zorgcomplex gerealiseerd met 64 huurwoningen voor 55-plussers en 119 zorgappartementen. Eind 2017 is gestart met de bouw. (€ 2,2 mln.)

Het gemeentelijk (top)sportcentrum en de Sportcampus Zuiderpark zijn opgeleverd. Het complex staat op de plaats van het oude voetbalstadion van ADO Den Haag in het Zuiderpark. Het bestaat uit een topsporthal, Beach sporthal, turnhal, dubbele breedtesporthal, judozaal, danszaal en vier gymzalen. De omliggende openbare ruimte is opnieuw ingericht. (€ 1,6 mln.)

Aan de Eindstede worden zeventien eengezinswoningen (koopwoningen) gerealiseerd. In mei is gestart met de bouw. In het eerste kwartaal 2018 wordt de oplevering verwacht. (€ 0,1 mln.)

Aan de Hoogeveenlaan worden elf eengezinswoningen gerealiseerd in de koopsector. Oplevering: eerste kwartaal 2018. (€ 0,4 mln.)

Er is overlegd met de eigenaar van het winkelcentrum de Stede over woningbouw aan de achterzijde van het winkelcentrum. De parkeerterreinen aan de voorzijde worden opnieuw ingericht. (€ 0,1 mln.)

De realisatie van Villapark Uithofslaan is volop in uitvoering. In dit plan wordt de grond deels aan ontwikkelaars en deels aan particulieren verkocht. In 2017 zijn de laatste projectmatig te ontwikkelen deelplannen verkocht (totaal 24.500 m² € 12,7 mln.) en is de bouw gestart van 76 luxe woningen in opdracht van drie verschillende ontwikkelaars. Door particulieren zijn negen woningen in aanbouw genomen. De laatste grond (2800 m²) in deelplan kleinschalig opdrachtgeverschap fase 1 is geleverd voor de bouw van acht woningen. De ontsluiting van de wijk is sterk verbeterd door de aanleg van een nieuwe kruising naar de Poeldijkseweg. Tot slot is gestart met een complete reconstructie van de bestaande Uithofslaan. (€ 2,1 mln.)

Laak
Laakhaven Petroleumhaven-grondexploitatie
Voor Petroleumhaven is het projectdocument herzien ten behoeve van een kleinschalig opdrachtgeverschapontwikkeling, twee woontorens en waterkavels aan de Calandkade, totaal circa 275 woningen. De eerste 22 kavels zijn in optie genomen. (€ 0,7 mln.)

Laakhaven West-grondexploitatie
In Laakhaven West is de Calandparkeergarage met drie lagen opgehoogd: twee lagen voor de woningen die aan de Calandstraat worden gemaakt en een laag voor de RAC hallen. Aan de 1e van der Kunstraat is de bouw van 116 woningen van start gegaan. Op vier andere locaties zijn nog eens 59 woningen in aanbouw genomen. In de Verisstraat zijn 77 woningen opgeleverd en in de Waldorpstraat 72 woningen. Het pand Maakhaven is overgedragen aan het kunstenaarscollectief Stichting Luca. Langs het spoor zijn geluidsschermen in de parkeerhoven geplaatst. Een groot deel van de ventweg Waldorpstraat is definitief ingericht, de eerste bomen zijn geplant. (€ 1,6 mln.)

Overige grondexploitaties Laak
Begin 2017 heeft de raad de grondexploitatie Trekvlietzone vastgesteld. Vervolgens zijn de eerste tenders van kavels in het gebied gestart. Ook is begonnen met de sloop van panden en is de buitenruimte rond de Fokkerhaven ingericht. (€ 9,5 mln.)

Het plan Ketelstraat wordt niet in 2017 maar in 2018 afgesloten. Vanwege financiële problemen bij de potentiële koper gaat de verkoop niet door. In 2018 wordt naar een alternatieve bestemming/ontwikkeling gezocht. (€ 0,2 mln.)

A-12 zone
A-12 zone-grondexploitatie
Eind 2017 is het beroep tegen de omgevingsvergunning voor de multiplex-bioscoop in deelplan 26 ongegrond verklaard. In 2018 wordt de bioscoop gebouwd. (€ 0,6 mln.)

In 2017 is het bestemmingsplan voor deelplan 20 vastgesteld en de verkoop voor de kavels in kleinschalig opdrachtgeverschap gestart. In 2017 is in deelplan 20 verder de herziening van het projectdocument voor de Hofbadtoren met circa 160 sociale huurwoningen vastgesteld. (€ 2,0 mln.)

Toelichting financieel resultaat Bouwgrondexploitaties € 1,9 mln V I
De stand van de lopende grondexploitaties is over het afgelopen jaar met € 10,2 mln. verbeterd (€ 1,6 mln. over het eerste halfjaar van 2017 en € 8,6 mln. over het tweede halfjaar van 2017) tot een cumulatief negatief plansaldo van € 134,6 mln. Een uitgebreide toelichting van de ontwikkelingen wordt in de paragraaf grondbeleid gegeven. Ten opzichte van de begroting zijn de ontwikkelingen op grondexploitaties € 2,2 mln. positief.

Het resultaat/saldo op bouwgrondexploitaties is als volgt opgebouwd:

Vaststelling nieuwe en herziene grondexploitaties € 0,5 mln. N I
Om de risico’s op vastgestelde en nieuwe grondexploitaties af te dekken is een € 0,5 mln. extra benodigd.

Actualisatie negatieve plannen € 3,5 mln. N I
Het resultaat van de actualisatie van de negatieve operationele plannen in 2017. In het verslagjaar is de voorziening opgehoogd ter dekking van het saldo negatieve plannen per 31-12-2017.

Afsluiten positieve plannen € 6,2 mln. V I
In 2017 zijn acht bouwgrondexploitaties afgesloten met een positief resultaat. De voornaamste zijn Wijndalerplantsoen/Laan van Meerdervoort: €1,7 mln., De huisvesting van Eurojust: € 2,0 mln. en Laakhaven Centraal fase 2: € 1,62 mln. Het resultaat van de afgeronde bouwgrondexploitaties, waarvoor een positief saldo wordt verwacht, wordt niet begroot.

Conform de beheersregels van het grondbedrijf wordt voorgesteld om het totale resultaat grondbedrijf van € 2,2 mln. toe te voegen aan de reserve grondbedrijf.

Overig, niet lopende grondexploitaties € 0,3 mln. N I

Verschillen ten opzichte van het halfjaarbericht:

Bij het halfjaarbericht was er pas € 9,3 mln. aan grondopbrengsten gerealiseerd en was ook de verwachting dat de begroting niet zou worden gehaald. Het zwaartepunt van de grondverkopen lag in de laatste twee maanden van het jaar waarbij voor 50% van de begroting aan grond is uitgegeven. Uiteindelijk is daarmee meer uitgegeven dan begroot. In de paragraaf grondbeleid wordt dit nader toegelicht.

Vastgoed (inclusief beheer bedrijfspanden)
De gemeente kan besluiten om strategisch gronden en panden aan te kopen met het oog op toekomstige stedelijke ontwikkeling. De gemeente beheert het vastgoed totdat de ontwikkeling plaatsvindt.

Per saldo zijn de exploitatielasten van het vastgoed (zoals zakelijke lasten, beheerlasten, afschrijvingen en rentelasten) hoger dan de (huur)baten. De gemeente dekt dit exploitatietekort uit de Reserve Strategisch Vastgoed Stadsontwikkeling die hiervoor is bestemd. Voor 2017 was een nadelige exploitatie begroot van € 2,6 mln. Vanwege langer doorlopende huurcontracten zijn meer huurbaten ontvangen dan begroot. Daarnaast zijn de onderhoudslasten iets lager dan begroot omdat enkele onderhoudsactiviteiten in 2018 plaatsvinden. Het gerealiseerde nadelige exploitatieresultaat in 2017 bedraagt € 1,9 mln. Dit bedrag wordt onttrokken uit de Bestemmingsreserve Strategisch Vastgoed waarna het saldo in de reserve per 31 december 2017 circa € 1,8 mln. bedraagt. Jaarlijks, bij de begrotingsvoorbereiding, wordt aan de hand van de strategische doelen en onderhoudsplannen bepaald welk saldo nodig is in de reserve.

Als het gemeentelijk strategisch vastgoed niet langer een bijdrage levert aan de beleidsdoelstellingen, wordt het verkocht. In 2017 zijn er binnen deze portefeuille tien verkooptransacties geweest.

Omgevingsvergunningen
In 2017 zijn er 4.893 aanvragen Wabo (Wet algemene bepalingen omgevingsrecht) ingediend. Het gaat om 3.645 bouwaanvragen, 783 aanvragen voor een kapvergunning en 465 overige aanvragen.

Bouwaanvragen
Het aantal ingekomen bouwaanvragen is ten opzichte van 2016 met circa 450 aanvragen gestegen. 92% van alle bouwaanvragen heeft betrekking op een bouwsom van minder dan € 250.000. In overeenstemming met het coalitieakkoord is voor deze categorie het legestarief met ingang van 2016 verlaagd van 3,68% naar 2,5% van de bouwsom. In 2017 zijn ook grote bouwplannen ingediend met een bouwsom groter dan € 1 mln. Enkele voorbeelden van deze ingediende bouwplannen zijn:

• In het Centrum: de woontoren van 23 verdiepingen aan de Uitenhagestraat, de kantoortransformaties Laan van Meerdervoort naar 85 appartementen en de Paleisstraat naar een hotel.
• In Escamp: bouwplannen voor het Haga-terrein met 590 woningen en de Coevorden/Haveltestraat met 243 appartementen.
• In Laak: nieuwbouw aan de Calandkade voor 474 woningen en kantoortransformaties op het Maanplein naar 227 appartementen.
• In Loosduinen: nieuwbouwplannen voor de Ockenburgstraat voor 78 woningen, het Deltaplein voor 70 woningen en de Wijndaelerweg voor61 appartementen.
• In Haagse Hout wordt een pand aan de Carel van Bylandlaan ingrijpend verbouwd.
• In Leidschenveen/Ypenburg zijn de plannen voor de Rotterdamse Baan ingediend.
• In Scheveningen komt aan de Strandweg op de plek van de voormalige sauna een binnenattractie en wordt het flatgebouw Hoog Lindoduin ingrijpend verbouwd.
• In Segbroek is een bouwplan ingediend voor sloop en bouw van twaalf appartementen aan de Sportlaan.

Legesopbrengst
De legesopbrengst is in 2017 met € 8,2 mln. gestegen ten opzichte van 2016 (€ 22 mln.).Omdat de legesopbrengst aanzienlijk hoger is en hierdoor ook de voorziening bouwleges is toegenomen, zijn er in de begroting 2018 maatregelen getroffen om de legesinkomsten te verlagen. Zo is voor bouwplannen met een bouwsom groter dan € 250.000 het legestarief met 10% verlaagd van 3,73% naar 3,36%. Daarnaast is het maximumtarief verlaagd van € 2,5 mln. naar € 1 mln. Ook is er voor 2018 en 2019 € 5 mln. beschikbaar voor de pilotregeling Groene leges. Deze regeling is bedoeld om de legesdrempel weg te nemen of te verlagen voor duurzame bouwplannen.

Omgevingsvergunning
In 2017 is de dienstverlening bij het aanvragen van een omgevingsvergunning verbeterd. Uit een klanttevredenheidsonderzoek blijkt dat de procedure bij kleine verbouwingen vaak onduidelijk is. Er is een animatiefilm gemaakt over de procedure bij het aanvragen van een omgevingsvergunning bij verbouwen. De animatiefilm is te zien op de gemeentelijke website.

Wetsvoorstellen
De invoeringsdatum van de Omgevingswet is in samenspraak met provincies, gemeenten en waterschappen verschoven naar 2021. Voor gemeenten betekent dit: meer voorbereidingstijd.

Op verzoek van minister Plasterk (BZK) besloot de Eerste Kamer op 11 juli 2017 de stemming over het wetsvoorstel kwaliteitsborging voor het bouwen uit te stellen. Tijdens de behandeling bleek er geen meerderheid te zijn. Dit betekent dat gemeenten zeker tot 2019 verantwoordelijk blijven voor het bouwtoezicht.

Toelichting financieel resultaat omgevingsvergunningen (lasten en baten) € 5,4 mln. V I
Overhead € 5,8 mln. V I
Op het overzicht Overhead zijn om rechtmatigheidsredenen een aantal kosten verantwoord die op andere programma’s zijn begroot. Feitelijk gaat het hier om een budgettair neutrale verschuiving in resultaten tussen het overzicht Overhead en de andere programma’s. De oorzaak voor het ontstaan van deze verschuiving ligt in het niet tijdig (kunnen) aanpassen van de begroting 2017 aan de gewijzigde verslaggevingsregels omtrent overhead. Op Programma 15 (Stadsontwikkeling) is een voordeel gerealiseerd met betrekking tot Bouwleges van € 5,8 mln., de samenhangende lasten zijn op overzicht Overhead verantwoord en leiden hier tot een nadeel.

Resultaat Beroep en Bezwaar € 0,1 mln. N I
Door de aantrekkende markt worden er meer vergunningen aangevraagd en zijn er in 2017 ook meer bezwaren ingediend.

Overig € 0,3 mln. N I

Voorziening bouwleges
Er zijn meer bouwaanvragen ingediend in 2017 dan in 2016. Hierdoor is de opbrengst in 2017 € 8,2 mln. hoger. In de begroting is de stijging nog hoger geraamd, deze is alleen net niet gehaald waardoor het totaal € 0,5 mln. achter blijft. Dit heeft geen effect op het resultaat van het programma maar wordt gecorrigeerd op de voorziening bouwleges.

Bestemmingsplannen
In 2017 zijn alle gemeentelijke bestemmingsplannen geactualiseerd. Op dit moment zijn er meer dan honderd vigerende bestemmingsplannen en beheerverordeningen. Elk jaar moet een evenredig deel ervan moet worden geactualiseerd. Het voordeel daarvan is dat plannen zo blijvend in overeenstemming worden gebracht en gehouden met de wet- en regelgeving en met het meest actuele gemeentelijke beleid.

In 2017 zijn acht bestemmingsplannen en ook een aantal wijzigingsplannen vastgesteld. Verder zijn er in het afgelopen jaar zes verzoeken om planschade ingediend. Eén hiervan had betrekking op het bestemmingsplan Rotterdamse Baan. Verder zijn in 2017 zes verzoeken om planschade uit 2016 gehonoreerd.

L Toelichting financieel resultaat Bestemmingsplannen € 0,6 mln. V I

Lagere inzet € 0,8 mln. V I
Er was minder juridische expertise van derde partijen nodig voor het actualiseren van bestemmingsplannen: meer werkzaamheden zijn door de juridische afdeling van de gemeente zelf gedaan.

Overig € 0,2 mln. N I

Erfpacht
Per 1 januari 2018 beheert de gemeente Den Haag 73.199 rechten van erfpacht. In bijna 59% van de gevallen is de canonverplichting eeuwigdurend afgekocht. In 2017 is het aantal rechten met circa 2,4% toegenomen. Dit komt voornamelijk door splitsingen van bestaande rechten en nieuwe uitgiften in erfpacht.

Het afgelopen jaar is voor € 41,2 mln. in erfpacht uitgegeven. Voor ongeveer 1/3e hiervan heeft de gebruiker gekozen de canon eeuwigdurend af te kopen. Voor ongeveer 2/3e is gekozen voor canonbetaling. Deze zijn geactiveerd tegen de marktwaarde, waardoor de balanswaarde voor erfpacht is toegenomen (zie onderdeel C – toelichting investeringen MIP). Het gehanteerde canonpercentage voor deze uitgiften is 1,6%. Nieuwe uitgiften zijn o.a. de projecten Witte de Withstraat, Viljoenplantsoen, Acaciastraat, Noorpolderkade/Cylinderstraat, De Schoone Ley en Uithofslaan. Deze uitgiften hebben zowel betrekking op gronden als op opstallen. Bij de opstallen gaat om het ateliercomplex Maakhaven en de klusappartementen gelegen aan Van der Vennestraat die tegen canonbetaling zijn uitgegeven. Vooral particuliere erfpachters kiezen net als voorafgaande jaren bij de nieuwe uitgiften voor canonbetaling. Deze vorm van grondfinanciering blijkt een hulpmiddel bij het stimuleren van de stedelijke ontwikkeling. Anderzijds is de balanswaarde door voornamelijk eeuwigdurende afkopen van de canonverplichting afgenomen. In 2017 zijn er 145 afkoopsommen vanuit de bestaande erfpachtrechten gerealiseerd

Vanwege de ontwikkelingen op de financiële markt is het canonpercentage lager dan voorgaande jaren. Dit heeft gevolgen voor de vijfjaarlijkse canonherziening bij eeuwigdurende erfpacht. Hierdoor kan de hoogte van de canonverplichting (sterk) wijzigen. In 2017 hebben ruim 2.200 rechten van erfpacht een canonherziening gehad. In de meeste gevallen is het canonpercentage verlaagd van 3,8%naar 1,6%. De erfpachters van deze rechten betalen na de herziening dus fors minder canon. Als gevolg van het lage canonpercentage zijn de canonopbrengsten gedaald.

In 2017 hebben ruim 390 erfpachters, vooral in de Vogelwijk, een gemeentelijk aanbod ontvangen om hun bestaande erfpachtrecht om te zetten naar een eeuwigdurend erfpachtrecht. Het ging hierbij om erfpachtrechten met een looptijd van 75 jaar en een afloopdatum van eind 2020. De reactietermijn van dit aanbod verloopt in 2018. Het bestaande beleid voor de verkoop van bloot eigendom is voortgezet. In 2017 zijn er 41 verkopen van bloot eigendom gerealiseerd, met namen in het midden- en bovensegment van de vastgoedmarkt.

In 2017 is de gemeente doorgegaan met het verbeteren van de dienstverlening. Zo is er een klantreis met een aantal stakeholders voor het proces heruitgifte op eigen verzoek uitgevoerd. Klantreis is een werkwijze waarbij de 'reis' van de burger door de gemeentelijke organisatie bij het aanvragen van een product stap voor stap in kaart wordt gebracht. Alle quick-wins zijn in 2017 geïmplementeerd. De overige verbeterpunten worden in 2018 opgepakt. Dit moet leiden tot minder vragen, minder klachten en een kortere doorlooptijd. Verder zijn er drie video`s over erfpacht bij de gemeente Den Haag gemaakt. Hierin wordt op een simpele manier de erfpacht aan burgers en bedrijven uitgelegd. Deze video`s zijn onder andere te vinden op de website van de gemeente Den Haag. Ten slotte is de gemeente Den haag in 2017 gestart met de voorbereidingen over de digitale facturatie voor de betaling van de periodieke erfpachtcanon.

Toelichting financieel resultaat erfpacht € 1,3 mln. N I
Door de lage marktrente, daalt ook het canonpercentage voor erfpacht en ontvangt de gemeente minder inkomsten dan voorheen voor nieuwe en herziene erfpachtcontracten. Ook worden hiermee samenhangend minder erfpachtcontracten afgekocht, waardoor incidentele baten beperkt zijn. Deze trend heeft zich in 2017 sterker doorgezet dan begroot, het gerealiseerde erfpachtsaldo is € 1,3 mln. lager. Dat dit risico kon optreden was onderkend in de paragraaf weerstandsvermogen bij de begroting over 2017.

Kernregistraties
De Wet basisregistratie ondergrond treedt vanaf 1 januari 2018 in werking. Gegevens over de Haagse ondergrond (o.a. gegevens over het grondwater en bodem- en grondonderzoek) moeten vanaf dit moment aan de landelijke voorziening conform de gestelde eisen vanuit de wetgeving geleverd worden. De implementatie van de wet zal in vier tranches plaatsvinden. In 2017 is gestart met de eerste tranche die naar verwachting eind 2018 wordt afgerond. Het project bestaat uit: nieuwe werkafspraken maken met leveranciers die informatie over de ondergrond leveren en deze informatie conform wettelijke richtlijnen aanbieden aan de landelijke voorziening. Via de landelijke voorziening is deze informatie in de vorm van open data beschikbaar.

Eind 2016 is een project gestart voor automatische uitwisseling van o.a. bomen, wegen en water. In 2017 zijn de bedrijfsvoeringapplicaties aangepast en getest. De test is succesvol afgerond en hiermee is de technische koppeling tussen de applicaties klaar. Het inrichten van het interne berichtenverkeer voor de uitwisseling van objectgegevens moet nog plaatsvinden. Mutaties in de openbare ruimte worden in de toekomst automatische uitgewisseld, in plaats van handmatig. Dit zorgt voor efficiënte en effectieve uitwisseling van gegevens onderling.

Het project voor de koppeling tussen de basisregistraties adressen &gebouwen en de basisregistratie grootschalige topografie voor de pandgeometrie is niet in 2017 opgestart. Dit komt doordat de leveranciers de benodigde applicaties nog niet ver genoeg doorontwikkeld hebben. Naar verwachting is dit in 2018 wel het geval. De koppeling is nodig om de gegevens tussen de twee basisregistraties onderling uit te wisselen om de kwaliteit van de gegevens te waarborgen.

Naast het regulier beheer en (door)ontwikkeling van de basis- en kernregistraties is er gewerkt aan de geo-dienstverlening. WebGIS, de interne viewer om ruimtelijke gegevens te bekijken, heeft een update ondergaan voor betere performance en functionaliteit. Haagse ambtenaren kunnen deze viewer sinds begin dit jaar gebruiken. Termsgewijs wordt met groepen ambtenaren de toepassing van WebGIS besproken. In 2017 waren dit bijvoorbeeld handhaving en verkeer. In 2018 wordt dit voortgezet met onderwerpen als dienstverlening en duurzaamheid. Naar aanleiding van wensen van gebruikers zijn er thema’s toegevoegd, zoals kaartlagen in het kader van veiligheid, bestemmingsplannen en (WABO-)vergunningen.

Begin 2016 is de open data beheerunit van start gegaan vanwege de Wet hergebruik van overheidsinformatie. De beheerunit open data van de gemeente haakt in op de gemeentelijke ambitie dat data ‘open, tenzij’ zijn. Dit jaar zijn er regionale bijeenkomsten georganiseerd om de samenwerking op het gebied van open data te versterken. Tijdens deze bijeenkomsten is besloten om een gemeentelijk project te starten om informatie over invalide parkeerplaatsen in de stad beschikbaar te stellen door middel van bestaande apps, zoals ANWB Onderweg, Yellowbrick, Parkmobile en TomTom.

Daarnaast is het nieuwe Haagse portaal voor open data (link: denhaag.dataplatform.nl) live gegaan. Dit portaal is een vervanging van het vorige portaal dat specifiek voor de gemeente Den Haag was ontwikkeld. Het nieuwe portaal is in samenwerking met een aantal andere gemeenten en provincies ingericht. Alle burgers en bedrijven binnen en buiten Den Haag kunnen Haagse gegevens via dit portaal inzien en gebruiken. De Veiligheidsregio Haaglanden heeft bijvoorbeeld een dataset met vergunningen gedownload om hun business intelligence applicatie te vergelijken met eigen data. In samenwerking met het Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten (KING) is verder gewerkt aan standaarden voor open data. In 2016 is een er een gemeentelijke high value-datalijst opgesteld. Deze lijst heeft als doel om gemeenten ondersteuning te bieden bij het starten met open data. Den Haag heeft met een aantal andere gemeenten in 2017 meegedaan om voor enkele datasets, waaronder invalidenparkeerplaatsen, monumenten en meldingen openbare ruimte, tot een gestandaardiseerde set van afspraken te komen over inhoud, context en techniek.

Vanwege de aankomende Omgevingswet is het Haagse 3D stadsmodel (digitale stadsmaquette) in ontwikkeling. Het 3D-stadsmodel geeft zowel interne als externe partijen een beter inzicht in de fysieke leefomgeving. Naar verwachting is dit model in 2018 klaar. Daarnaast is de pilot voor de koppeling tussen de BAG en 3D voor het Central Innovation District gestart. Deze pilot is bedoeld voor geluidsberekeningen.

Voor de verdere versterking van de samenwerking van de geo-organisaties in de Metropoolregio Rotterdam Den Haag is er eind juni 2017 voor de vijfde keer een geo-congres georganiseerd in Capelle aan de IJssel. Thema: privacy en informatiemanagement. De ideeën die tijdens dit congres naar voren komen, worden meegenomen voor het ontsluiten van geo-informatie.

Reserve Grondbedrijf, afwijking € 6,4 mln. meer gedoteerd. Dit wordt vooral veroorzaakt door:

• In 2017 zijn acht bouwgrondexploitaties afgesloten met een positief resultaat (€ 6,2 mln.). Dit wordt niet begroot.    

Projectreserve stedelijke ontwikkeling, afwijking € 3,3 mln. Dit wordt veroorzaakt door:

• Hobbemaplein € 1,6 mln.: de opwaardering van de openbare ruimte wordt uitgevoerd in samenhang met de werkzaamheden in de Kempstraat in 2018. Zo kunnen beide projecten gelijktijdig worden aangepakt. Dit leidt tot een efficiënte aanpak en geeft de kunstenaars meer tijd om het ontwerp af te ronden.
• Risico OV terminal: € 1,5 mln. betreft een risicoreservering voor afwikkeling van een juridische kwestie die in 2017 zou worden afgerond. De middelen blijven beschikbaar in reserve voor 2018.

PR The Hague World Forum, afwijking € 2,2 mln. Dit wordt veroorzaakt door:

• World Forum Openbare Ruimten/Infra. De inrichting van de openbare ruimte is geknipt in twee fasen, de tweede fase kan pas starten als het project Toren van Oud is afgerond. De eerste fase wordt momenteel aangepakt.

Strategisch vastgoed stadsontwikkeling, afwijking € 0,7mln. Dit wordt veroorzaakt door:

• Per saldo zijn de exploitatielasten van het vastgoed (zoals zakelijke lasten, beheerlasten, afschrijvingen en rentelasten) hoger dan de (huur)baten. Het verschil wordt toegelicht bij het product vastgoed.

Voorziening negatieve plannen, afwijking € 16,2 mln. Dit wordt veroorzaakt door:

• meer grondexploitaties (gedeeltelijk) zijn afgesloten dan begroot. Dit betreft een technische mutatie waarbij middelen uit de hiervoor beschikbare middelen in de voorziening negatieve plannen onttrokken. De stand van de voorziening wordt nader toegelicht in de paragraaf grondbeleid.

• Herziening Spuikwartier, afwijking € 1,9mln. Dit betreft:

Horeca/detailhandel Spuikwartier; de afwijking wordt veroorzaakt doordat de begroting hiervoor is niet juist is geweest. Het commercieel vastgoed wordt in een paar jaar gebouwd, en dus in termijnen gefactureerd. De bouwer factureert dit project echter niet apart, het loopt mee in de facturatie van het hele OCC. Vandaar dat er eerst is uitgegaan van volledige bedrag in 2017. Het bedrag dat nu geboekt is in 2017, is de aankoop van de grond. De overige bouwkosten worden dan gelijk verdeeld over 2018 tot en met 2020.

• Herontwikeling Vitalizee/Legoland, afwijking € 5,6 mln. Dit betreft:

Interne afwikkeling tussen grex en MIP zal in tegenstelling tot de begroting pas in 2018 kunnen plaatsvinden in plaats van 2017. Dit betreft niet de voortgang in het project maar is enkel een administratieve handeling.

• Erfpacht afwijking € 30,2 mln. Dit betreft:

Investering betreft voornamelijk nieuwe uitgiften. Het afgelopen jaar hebben voor € 27,9 mln. aan nieuwe erfpachtuitgiften tegen canonbetaling plaatsgevonden (zie de voorgaande tekst voor een inhoudelijke toelichtingen). Deze worden geactiveerd op de balans. Omdat vooral moeilijk is in te schatten in welk jaar de akte wordt gepasseerd (formele moment van gronduitgifte) worden deze activeringen niet vooraf begroot.

Perceel grond t.b.v. verbonden partij OCWV, afwijking € 6,4 mln. Dit betreft:
De gemeente heeft in 2017 een perceel grond voor € 6,4 mln. aangekocht en nog dezelfde dag voor hetzelfde bedrag via notaris doorverkocht en ingebracht bij de verbonden partij OCWV (conform bestuurlijke besluitvorming). Dit wordt op de balans wel als investering getoond.